Uit de gelekte documenten blijkt dat Kroes de afkoelperiode van de Europese Commissie schond. Deze periode weerhoudt Eurocommissarissen tot achttien maanden na hun ambtsperiode van het aannemen van banen die  conflicteren met hun vorige functie en belangenverstrengeling kunnen veroorzaken. De documenten tonen dat Kroes eind 2015 al een verzoek had ingediend bij de Europese Commissie om voor Uber te mogen werken. Hoewel dit verzoek werd afgewezen door zowel het onafhankelijk ethisch comité als de Commissievoorzitter Jean-Claude Junker, verstrekte Kroes toch lobbyactiviteiten voor Uber, naar verluidt in haar vrije tijd. Dat haar een functie in verschiet stond was haar waarschijnlijk al bekend; na de afgeronde afkoelperiode kreeg zij een riant betaalde functie als voorzitter van de Uber-adviesraad.

Transparantie in Nederland

Dit probleem komt niet alleen voor op Europees niveau. Integendeel, waar er op Europees niveau nog regels zijn rondom afkoelperiodes en politieke integriteit, is dat in Nederland op landelijk niveau een stuk minder. “Wij hebben in Nederland geen inzage in de afspraken die ministers en ambtenaren maken met lobbyisten en wij hebben een lobbyregister dat niet werkt”, aldus Lousewies van der Laan, directeur van Transparency International Nederland (TI-NL), in een interview op Radio 1. De overstap van Neelie Kroes naar Uber zou in Nederlands verband niet eens tegen de regels zijn geweest, hoewel er inmiddels regels worden opgesteld die bepaalde transities bemoeilijkt. Ze wijst ook op het voorstel voor de invoering van een lobbyparagraaf, iets dat volgens onderzoek van TI-NL maar niet wordt gerealiseerd. De lobbyparagraaf houdt in dat bij elk wetsvoorstel een overzicht wordt toegevoegd van alle personen, bedrijven en organisaties die invloed hebben gehad op het beslissingsproces.

Ook buiten Nederland valt het op dat we achterlopen op het gebied van transparantie. Zo is er de laatste jaren regelmatig kritiek geweest op Nederland van GRECO, de anti-corruptie waakhond van de Raad van Europa. GRECO kwam in 2019 tot de conclusie dat Nederland ondermaats handelt op het gebied van politieke-bestuurlijke integriteit en deed zestien aanbevelingen. Uit een nalevingsverslag uit 2021 blijkt dat geen van deze aanbevelingen in volledigheid is opgevolgd. Het onlangs gepubliceerde jaarlijkse rapport van de Europese Commissie over de Nederlandse rechtsstaat schetst een vergelijkbaar beeld. De Europese Commissie pleit daarom voor heldere regels rondom lobbyen, met onder andere het invoeren van een afkoelperiode van twee jaar als suggestie.

Consequenties

De zaak Kroes maakt opnieuw het belang van transparantie in de politiek duidelijk. “Het is niet meer dan normaal dat politici luisteren naar belangenvertegenwoordigers zoals ngo’s, milieuorganisaties, bedrijven, etc. – wat wij daarbij willen is dat het op een transparante manier gebeurt”, aldus Van der Laan. Een gebrek aan transparantie draagt bij aan het wantrouwen dat mensen hebben in de politiek en rechtsstaat. Het is daarom volgens Van der Laan belangrijk dat er consequenties worden verbonden aan dit soort gedrag: “Als de regels niet toereikend zijn zullen de regels aangepast moeten worden, en als het duidelijk is dat ze regels geschonden heeft dan moeten er natuurlijk wel maatregelen volgen.” Een eventuele sanctie is dan ook een “hele belangrijke waarschuwing naar andere politici dat het op deze manier echt niet kan.”

Stappen voorwaarts

Gelukkig zien we ook wat voorzichtige stappen naar de bevordering van transparantie en integriteit in de Nederlandse politiek. Zo zorgde Volt er in 2021 ervoor dat moties tot verbetering van de lobbyregulering werd aangenomen. Deze moties stellen voor om een afkoelperiode en een lobbyregister in te voeren. Daarnaast dienden Kamerleden Laurens Dassen en Pieter Omtzigt in mei 2022 een nieuwe initiatiefnota in. Hierin staan concrete plannen om het integriteitsbeleid voor bewindslieden en topambtenaren te versterken. Deze stappen zijn uiterst belangrijk om ervoor te zorgen dat belangenverstrengeling in de toekomst niet op dezelfde manier kan voor komen.