Amsterdam, 15 augustus 2023 – Begin juli heeft de Europese Commissie haar jaarlijkse verslag over de staat van de rechtsstaat in de EU weer gepubliceerd: the Rule of Law Report 2023. De commissie merkt op dat Nederland “enige vooruitgang” heeft geboekt in vergelijking tot vorig jaar. Het rapport stelt echter ook dat er nog steeds veel verbeteringen op het gebied van de draaideurpolitiek en lobbyregelgeving doorgevoerd dienen te worden om de integriteit van de Nederlandse rechtsstaat te verbeteren. TI-NL is positief over de  voorgestelde aanbevelingen van de Europese Commissie en onderstreept de noodzaak van het tot uitvoer brengen hiervan.

Sinds 2020 monitort de Europese Commissie de stand van de rechtsstaat van de verschillende lidstaten. Dit richt zich op vier pijlers van de rechtstaat: (I) de werking en onafhankelijkheid van het justitieel stelsel, (II) corruptiebestrijding, (III) pluriformiteit en vrijheid van de media en (IV) kwesties met betrekking tot rechtsstatelijke controles en waarborgen (checks and balances). De ontwikkelingen binnen deze aspecten worden jaarlijks in het Rule of Law Report geëvalueerd en voorzien van aanbevelingen. Doorgevoerde verbeteringen in Nederland zijn vaak een reactie op eerdere aanmaningen van de Europese Commissie, GRECO of de OESO. Samen met Netherlands Helsinki Committee en Free Press Unlimited heeft TI-NL een bijdrage geleverd. Dit doet TI-NL al voor het derde jaar achtereen. Het is goed om te zien dat een aantal belangrijke aandachtspunten, zoals het uitblijven van lobbytransparantie zijn overgenomen in het uiteindelijke rapport.

“Enige vooruitgang geboekt”

In navolging van het vorig jaar verschenen rapport van de Europese Commissie heeft de Nederlandse regering actie ondernomen om regelgeving met betrekking tot de politieke integriteit en lobbyen aan te scherpen. Zo is er vorig jaar december een Gedragscode integriteit bewindspersonen geïntroduceerd. De gedragscode voegt weinig nieuws toe aan de bestaande regelgeving. Ze schrijft voor dat bewindspersonen inzage moeten geven in hun nevenfuncties, aanvullende inkomens, geschenken en andere zaken die zouden kunnen wijzen op mogelijke belangenverstrengeling. Deze regels bestonden al, maar zijn door het kabinet samengevoegd in een gedragscode op aandringen van de GRECO.

De gedragscode komt alleen niet met politiek onafhankelijke controleur: de Tweede Kamer moet hierover toezicht houden. Ook de Tweede Kamer kent sinds 2021 een gedragscode. Een gebrek aan transparantie kan leiden tot sanctionering voor een Kamerlid, iets wat vorig jaar voor het eerst is opgelegd aan Thierry Baudet (FvD).

Daarnaast zijn er ook andere kleine veranderingen doorgevoerd zoals het openbaar toegankelijk maken van agenda’s van ministers en staatssecretarissen. Ook zijn er veel maatregelen genomen in reactie op de draaideuraffaire rondom voormalig minister van infrastructuur Cora van Nieuwenhuizen die voorzitter werd van de brancheorganisatie van energiebedrijven. Zo is er een contactverbod ingesteld voor ambtenaren om contacten te onderhouden met oud-ministers en staatssecretarissen die lobbyist zijn geworden. De Wet regels gewezen bewindspersonen is geïntroduceerd welke momenteel bij de Raad van State ligt. In de wet is onder andere een afkoelperiode voor bewindspersonen opgenomen. Bewindspersonen dienen gedurende deze periode een adviescommissie (adviescollege rechtspositie politieke ambtsdragers) te raadplegen voor advies wanneer zij een nieuwe private functie willen betrekken. Adviezen worden vervolgens gepubliceerd en openbaar gemaakt indien een bewindspersoon het advies in de wind slaat.

Onvoldoende handhaving en naleving van de maatregelen

Deze doorgevoerde verbeteringen zijn echter beperkt en kunnen in veel gevallen zonder al te veel problemen genegeerd worden. Zo staan er geen sancties op het niet naleven van de afkoelperiode voor oud-bewindspersonen. Hoewel het verplicht is voor (oud-)bewindspersonen om een adviesaanvraag te doen bij een toetsingscommissie kan dit advies uiteindelijk ter zijde worden geschoven wanneer de bewindspersoon zich hier niet aan wil committeren. Het openbaar maken en uitlichten van het niet naleven van het commissieadvies wordt als voldoende afschrikwekkend geacht. De Europese Commissie is kritisch en zou graag zien dat de toetsingscommissie meer bevoegdheden zou krijgen om bindende uitspraken te kunnen maken. Bovendien zou deze commissie onafhankelijk informatie in moeten kunnen winnen om niet afhankelijk te zijn van de toeschietelijkheid van bewindspersonen.

Afhankelijkheid van de bereidwilligheid van politici om informatie te delen maakt het controleren van het handelen van diezelfde politici problematisch. Dit is onder andere terug te zien met de transparantie van de agenda’s van bewindspersonen. Zo wordt de naleving van het openbaar maken van agenda afspraken nog onvoldoende nageleefd. In slechts 43 procent van de gevallen wordt de gesprekspersoon genoemd. Contact tussen lobbyisten en bewindspersonen is hierdoor nog altijd onvoldoende zichtbaar.

Lobbyregister en klokkenluidersbescherming

Ook is er geen verplicht lobbyregister, iets waar TI-NL al langer voor pleit. Als reden geeft de regering op dat er geen duidelijke definitie van een lobbyist zou kunnen worden geven. Dit terwijl verschillende EU-lidstaten, zoals Duitsland en Ierland, een een lobbyregister hebben. Door de afwezigheid van een register is er nog te weinig transparantie in de invloed van lobbyisten. De huidige regelgeving doet een te groot beroep op individuele verantwoordelijkheid en integriteit van bewindspersonen, iets wat in integriteitskwesties zoals de politieke draaideur onafhankelijk beoordeeld en, indien nodig, veroordeeld dient te worden.

Op het punt van klokkenluidersbescherming toont Nederland ook nog enkele gebreken. De huidige wetgeving voldoet aan slechts enkele van de formele minimale eisen van de EU-richtlijnen en de nieuwe wetgeving verhelpt die niet altijd. Een groot gebrek op dit moment is dat niet alle klokkenluiders bescherming genieten onder de nieuwe wet, alleen zij die een maatschappelijke misstand aan kaarten. Daarnaast bestaan er geen regelingen die klokkenluiders voorzien van financiële, juridische en psychologische bijstand, ondanks EU-richtlijnen. De Nederlandse regering lijkt vooralsnog weinig politieke wil te tonen om degelijke stappen te zetten die klokkenluiders steunen en beschermen.