Amsterdam, 1 augustus 2024  – De Europese Commissie (Commissie) heeft haar jaarlijkse verslag over de staat van de rechtsstaat in de EU gepubliceerd: the Rule of Law Report 2024. De Commissie merkt op dat Nederland op een aantal fronten “enige vooruitgang” heeft geboekt in vergelijking met vorig jaar. Het rapport stelt echter ook dat er nog steeds verbeteringen nodig zijn om draaideurpraktijken te voorkomen en strengere transparantieregels nodig zijn om lobbyactiviteiten reguleren voor zowel de regering als het parlement. Transparency International Nederland (Transparency) is positief over de  voorgestelde aanbevelingen en dringt aan op een snelle implementatie.

Al sinds 2020 monitort de Europese Commissie (hierna: Commissie) de stand van de rechtsstaat van de lidstaten. Dit richt zich op vier pijlers van de rechtstaat: (I) de werking en onafhankelijkheid van het justitieel stelsel, (II) corruptiebestrijding, (III) pluriformiteit en vrijheid van de media en (IV) andere institutionele kwesties in verband met controles en waarborgen. De ontwikkelingen binnen deze aspecten worden jaarlijks in het Rule of Law Report geëvalueerd en voorzien van aanbevelingen. Doorgevoerde verbeteringen in Nederland zijn vaak een reactie op eerdere aanmaningen van bijvoorbeeld de Commissie, de GRECO, de anti-corruptiewaakhond van de Raad van Europa, of de OESO. Het is goed om te zien dat een aantal belangrijke aandachtspunten van Transparency, zoals het uitblijven van lobbytransparantie zijn overgenomen in het uiteindelijke rapport.

Eigen verantwoordelijkheid blijft de norm

De Commissie merkt op dat Nederland op een aantal fronten “enige vooruitgang” heeft geboekt in vergelijking met vorig jaar. De Commissie ziet vooruitgang op het gebied van de integriteit en transparantie van ministers en staatssecretarissen, maar stelt vast dat de regelingen nog steeds sterk gebaseerd zijn op eigen verantwoordelijkheid. Zo zijn er verschillende onafhankelijke adviseurs aangesteld, dat beoordelen zij als positief. Toch wordt er tegelijkertijd vastgesteld dat dit advies noch verplicht noch bindend is. De verantwoordelijkheid blijft daardoor sterk bij het individu liggen wat risico’s met zich meebrengt.

Met betrekking tot de Tweede Kamer ziet de Commissie dat er in 2023 drie Kamerleden werden geschorst wegens de schending van de transparantieregels. Dat zijn er meer dan in 2022 toen het toezicht voor het eerst werd ingesteld door de Tweede Kamer. Transparency gaf bij haar consultatie aan dat wij ons zorgen maken over het gebrekkige afschrikkende vermogen van strafmaatregelen. Dit heeft de Commissie toen in haar rapport opgenomen. De sancties zouden echter zwaarder moeten zijn om een voldoende afschrikwekkend effect te bieden.

De Commissie besteedt ook aanmerkelijke aandacht aan de regels inzake draaideurpraktijken en stelt vast dat ook dit systeem sterk gebaseerd is op individuele verantwoordelijkheid. Het systeem voorziet niet in een toezichts- of sanctiemechanismen en er is geen verplichte follow-up vereist. Er is enige voortgang omdat het voorstel ter goedkeuring aan de Tweede Kamer is opgestuurd.

Er is ook gekeken naar de regels met betrekking tot transparantie van de lobbyactiviteiten. De Commissie stelt vast dat er geen voortgang gemaakt op dit front in het parlement. Wat betreft de overheid stelt zij vast de regering vasthoudt aan de bestaande uitvoering van de regels: de publicatie van de agenda’s en een wetgevingsvoetafdruk. Het is vervolgens wederom de individuele verantwoordelijkheid van de minister om die regels na te leven. Herhaalde analyses van de agenda’s van bewindspersonen door de Open State Foundation laten zien dat de naleving slecht is. De Commissie constateert dat er enkel voortgang is omdat de regering de regels evalueert.

Klokkenluidersbescherming en buitenlandse omkoping

De Commissie keek ook naar andere aspecten van corruptie. Zo zijn er nog zorgen met betrekking tot de doeltreffende handhaving van buitenlandse omkopingszaken. Om de resultaten te verbeteren, werden binnen de FIOD-ACC intern posten toegewezen. Dit om de capaciteit voor het onderzoeken van buitenlandse omkopingszaken te versterken. Deze positieve ontwikkelingen zijn hard nodig volgens Transparency. Nederland valt volgens TI’s Exporting Corruption rapport in de categorie limited enforcement. In de periode 2018-2021 opende Nederland elf corruptieonderzoeken, begon het twee zaken en sloot het drie zaken af met sancties. Belangrijke zwakke punten zijn de neiging om schikkingen te treffen die ondoorzichtig zijn en het uitblijven van vervolging van individuen die verantwoordelijk zijn voor buitenlandse omkoping.

Op het gebied van klokkenluidersbescherming doet de Commissie weinig nieuwe constateringen. Het Huis voor Klokkenluiders ontving in 2023 52% meer meldingen dan in het jaar ervoor. De commissie geeft echter weinig duiding aan deze nieuwe wetgeving. Transparency heeft er in haar consultatie op gewezen dat de Nederlandse wetgeving nog niet voldeed aan de vereisten van de Europese klokkenluidersrichtlijn. Zo is er nog geen juridische en psychosociale hulp en ontbreken schadevergoedingen voor klokkenluiders. Ook wees Transparency erop dat er nog geen sancties zijn voor vergelding tegen klokkenluiders door werkgevers.

Aanbevelingen op andere thema’s

Naast de aanbevelingen op het gebied van corruptie keek de commissie ook naar de werking en onafhankelijkheid van het justitieel stelsel en de pluriformiteit en vrijheid van de media. De Commissie beveelt aan om inspanningen te blijven leveren om personeelstekorten en moeilijke arbeidsomstandigheden in het justitieel stelsel aan te pakken. Daarnaast beveelt de Commissie aan dat er werk wordt gemaakt van de aanbevelingen uit het recent gepubliceerde rapport van de Staatscommissie Rechtsstaat.