Het Openbaar Ministerie (OM) vervolgt Sywert van Lienden en zijn zakenpartners Bernd Damme en Camille van Gestel vanwege hun rol in het mondkapjesschandaal. Het drietal van de Stichting Hulptroepen Alliantie wordt strafrechtelijk verdacht van oplichting, verduistering, valsheid in geschrift en witwassen.
Van Lienden, Damme en Van Gestel sloten aan het begin van de coronapandemie een deal met de overheid. Ze beloofden 40 miljoen medische mondkapjes, ter waarde van 100 miljoen euro. Hoewel ze beweerden zonder winstoogmerk te werken, maakten ze uiteindelijk 29,3 miljoen euro winst. De staat heeft eerder een civiele procedure aangespannen om dat bedrag terug te vorderen. Hierover is echter nog geen uitspraak gedaan. Tijdens een zitting in april stelde de rechtbank een schikking voor. Het drietal eist daarbij dat strafrechtelijke vervolging werd uitgesloten. Toen dat niet lukte, weigerden zij de schikking.
Zo zat het met het mondkapjesschandaal
Van ondoorzichtige contracten en belangenverstrengeling tot inefficiënt gebruik van publieke middelen: de mondkapjesaffaire is een schrijnend voorbeeld hoe ineffectieve, ondoorzichtige aanbestedingsprocedures leiden tot verspilling van publiek geld. Eén van de grootste problemen in de mondkapjesaffaire was het gebrek aan transparantie. In de chaos van het begin van de COVID-19-pandemie werden razendsnel grote deals gesloten voor de levering van beschermingsmiddelen. Hoewel snelheid cruciaal was, gebeurde dit zonder duidelijke criteria of verantwoording. Dit leidde tot situaties waarin persoonlijke connecties en ondoorzichtige afspraken de overhand kregen. De grote vraag die dit oproept is: hoe voorkomen we dat dit ooit nog gebeurt?
Een van de kernproblemen in deze affaire was de uitzonderingsgrond die het ministerie van Volksgezondheid gebruikte om de deal rechtstreeks te gunnen. Aanbestedingsregels zijn juist ontworpen om fraude, vriendjespolitiek, concurrentievervalsing en verspilling van publiek geld te voorkomen. Volgens de Europese Aanbestedingswet moeten overheden uitgaven vanaf 140.000 euro Europees aanbesteden, tenzij uitzonderingen zoals dwingende spoed aantoonbaar van toepassing zijn. Toch werd deze deal, met een waarde van meer dan 100 miljoen euro, zonder openbare aanbesteding gegund. Het ministerie beriep zich daarbij op een uitzonderingsgrond. Volgens onderzoeksplatform Follow the Money (FTM) had een correcte toepassing van de regels deze verspilling van miljoenen aan publiek geld kunnen voorkomen. Wij zijn van mening dat er goed onderzoek gedaan moet worden naar hoe de besluiten destijds genomen zijn en dat we daar lering uit trekken. Ook als er in een noodsituatie snelle beslissingen genomen moesten worden, heb je de plicht om na afloop verantwoording af te leggen over hoe het gegaan is.
Een breder probleem
De mondkapjesdeal is niet het enige incident waarbij aanbestedingsregels zijn geschonden. In 2022 ontdekte de Auditdienst Rijk (ADR), opnieuw grootschalige schendingen van de aanbestedingswet bij het ministerie van Volksgezondheid. Het ging om minstens 250 miljoen euro aan onrechtmatige inkopen. Daarbij ontbrak controle op facturen van honderden miljoen euro’s. Ook in 2023 gebeurde het weer: Ondanks eerdere waarschuwingen blijft fraudepreventie een onderbelicht thema binnen het ministerie.
Dit is geen uniek Nederlands probleem. Wereldwijd leidt corruptie in de gezondheidszorg tot enorme verliezen: elk jaar gaat er wereldwijd ongeveer 560 miljard US dollar verloren aan corruptie in de gezondheidssector. De aankoopfase is een van de gebieden is die het meest kwetsbaar zijn voor corruptierisico’s. Aan het begin van de COVID-19 pandemie maakte Transparency International (TI) al duidelijk waarom corruptie bij aanbestedingen levens kan kosten. Lakse regels, een tekort aan medische benodigdheden en overhaaste aanbestedingen leidden tot lagere kwaliteit, risico op corruptie en prijsopdrijving. Bedrijven met nauwe banden met overheden profiteerden onevenredig, wat de integriteit van openbare middelen ondermijnde.
Hoe verder?
Sterke en transparante inkoopsystemen zijn cruciaal om fraude, vriendjespolitiek, concurrentievervalsing en verspilling van publiek geld te voorkomen. Het VN-verdag tegen corruptie (UNCAC) onderstreepte dit belang in een resolutie over openbare aanbestedingen, aangenomen in december 2023. Deze benadrukt de noodzaak voor transparantie en mechanismen om corruptie te voorkomen en op te sporen. Open data, duidelijke processen en controles door onafhankelijke instellingen zijn volgens het VN-verdrag cruciaal.
In Nederland blijft echter veel werk liggen. Bij meer dan 60 procent van de overheidsuitgaven is niet transparant waar het geld naartoe gaat. Effectieve aanbestedingssystemen vereisen duidelijke regels die voldoen aan internationale normen, toezicht door sterke instellingen en toegankelijke mechanismen om vermoedens van corruptie veilig te melden. Alleen door transparantie in alle fasen van aanbestedingen centraal te stellen, kan vertrouwen worden hersteld en verspilling worden voorkomen.
Het gebrek aan transparantie en controle in de mondkapjesaffaire heeft pijnlijk duidelijk gemaakt hoe kwetsbaar het huidige systeem is. De vraag blijft: hoe kunnen we leren van deze fouten? Een eerste stap is striktere handhaving van de bestaande aanbestedingsregels en een betere voorbereiding op crisissituaties. Door regels strikter toe te passen en openheid af te dwingen, kunnen we voorkomen dat belastinggeld opnieuw wordt verspild.
Wil jij TI-NL ondersteunen in haar strijd voor klokkenluidersbescherming, politieke integriteit en een samenleving vrij van corruptie? Word dan lid, of steun ons via een donatie:
