Amsterdam, 22 maart 2016 – In Kenia gaat één-derde van het jaarlijkse budget verloren aan corruptie, een bedrag dat neerkomt op ongeveer $6 miljard per jaar. Dat liet Philip Kinisu, het hoofd van de Keniaanse Ethics and Anti-Corruption Commission (EACC), vorige week weten. Niet voor niets sprak president Uhuru Kenyatta vorig jaar november uit dat corruptie moet worden gezien als de bron van haat en verdeling. Hij noemde corruptie zelfs een bedreiging voor de nationale veiligheid. Toch is er sinds het aantreden van Kenyatta in 2013 nog weinig veranderd. Corruptie is in Kenia een hardnekkig en diepgeworteld probleem.

Kenia’s corruptieprobleem

Kenia heeft in het verleden vaker te maken gehad met corruptieschandalen waarbij miljoenen dollars zijn verdwenen zonder dat hiervoor straffen zijn uitgedeeld. Burgers zijn ontevreden met hun volksvertegenwoordigers en zien de straffeloosheid aan de top als stimulering voor het corrupte gedrag van lagere ambtenaren. Corruptie komt systematisch terug in het dagelijks leven van burgers; het is gangbaar geworden om steekpenningen betalen voor medische hulp, persoonsbewijzen, aansluiting op het waternet of zelfs om aangifte te kunnen doen bij de politie. Ook investeerders ondervinden hinder: corruptie wordt vaak als het grootste obstakel gezien in het zakendoen.

In augustus 2015 zorgde het hoofd van de Algemene Rekenkamer van Kenia voor nog meer ophef over corruptie in Kenia: uit de details van de audit die was gedaan door de Rekenkamer bleek dat slechts 1,2% van het budget van de overheid in 2013-2014 met zekerheid kon worden verantwoord. Van de uitgaven van $9.8 miljard kon ongeveer 38% helemaal niet worden herleid, terwijl de overige 60% slecht gerapporteerd was. In november kwamen nog meer details aan het licht over de corruptie en omkoping in het land. Uit een document van een parlementaire commissie bleek dat de overheid bijvoorbeeld voor eenvoudige balpennen $85 per stuk had betaald. Ook een simpele condoomdispenser zou duizenden dollars hebben gekost.

Daarnaast wordt de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht aangetast door corruptie. Opperrechter Willy Mutunga gaf in januari toe dat ook de Hoge Raad waarschijnlijk niet immuun is voor omkoping. Hij reageerde daarmee op de bewering dat een rechter van de Hoge Raad $1,9 miljoen was betaald. In ruil voor de betaling zou hij in een zaak tegen Dr. Evans Kidero, gouverneur van Nairobi, zich uitspreken in het voordeel van Kidero. Om de beschuldigingen te onderzoeken, heeft Mutunga een Special Committee of the Judiciary Service Commission opgezet: “We are committed to running a clean judiciary and any matter that is brought before us is investigated and acted on fairly without prejudice to individual rights or public interest,” zo sprak Mutunga.

Vooral openbare aanbestedingen

De corruptie in Kenia komt vooral voor in openbare aanbestedingen. Naar schatting van de EACC is dit de bron van ongeveer 70% van de corruptie. Hier zijn verschillende verklaringen voor. Aan de ene kant zijn openbare aanbestedingen erg lucratief wanneer men gebruik kan maken van omkoping. Vaak worden goederen tegen verhoogde prijzen geleverd of worden facturen geschreven voor dingen die nooit zijn geleverd. Deze ‘ondernemers’ worden in Kenia ‘tenderpreneurs’ genoemd, een samenvoeging van ‘tender’ en ‘entrepreneur’. Velen van hen zijn tussenpersonen van politici en ambtenaren zelf.

Een andere factor die er voor zorgt dat corruptie vooral voorkomt in de openbare aanbestedingen is dat Kenia van zichzelf geen grote olie- of mijnbouwindustrie heeft. In andere Afrikaanse landen is dit zowel een grote bron van inkomsten als een bron van corruptie. Bij gebrek aan dergelijke mogelijkheden is de focus dus meer komen te liggen op het leveren van goederen en diensten aan de overheid. Hierbij wordt gebruik gemaakt van slimme constructies met verschillende postbusmaatschappijen en valuta’s en is corruptie erg gecompliceerd geworden in Kenia.

De aanpak van Kenyatta en de EACC

Sinds zijn aantreden in 2013 is president Kenyatta erg uitgesproken geweest over het aanpakken van corruptie. Toch viel daar tot voor kort weinig van te zien. Alleen al in 2015 zijn vijf ministers afgetreden in verband met corruptie. Een ander lid van het kabinet kwam in opspraak nadat ze een televisie van $17.000 had gedeclareerd. Als excuus voerde ze op dat het om een TV met computer-achtige functies ging. Vanwege de toenemende consternatie over corruptie besloot Kenyatta eind 2015 een anti-corruptiecampagne te starten met verschillende maatregelen. Zo mogen bedrijven alleen zaken doen met de overheid wanneer ze akkoord gaan met een code of conduct. Verder worden alle douanebeambten doorgelicht. Ook zullen banken die de anti-witwaswetgeving overtreden hun licentie verliezen en zullen de betrokken bewindspersonen persoonlijk kunnen worden veroordeeld voor hulp bij witwassen.

Begin december gingen een paar honderd Kenianen de straat op in Nairobi om te protesteren tegen de corruptie van de overheid.

Naast deze maatregelen doet de EACC hard haar best om corruptie terug te dringen. Onder leiding van Kinisu, voormalig senior partner bij PwC, is de EACC enigszins gegroeid. Ten opzichte van twee jaar geleden is het budget twee en een half keer groter geworden, tot ongeveer $25 miljoen. Toch lijkt dit nog niet genoeg om effectief de corruptie in het Oost-Afrikaanse land aan te pakken. De instantie heeft ongeveer een derde van het nodige personeel en het materiaal is ernstig verouderd: “The world has gone high tech and we are not anywhere near where we need to be,” aldus Kinisu. Jaarlijks worden er 55.000 corruptiezaken gerapporteerd bij de EACC; slechts 300 daarvan leiden tot een rechtszaak.

Ondanks de nieuw geïntroduceerde maatregelen bestaat in Kenia de indruk dat Kenyatta nog weinig aandacht heeft gegeven aan het bestrijden van corruptie. Tot op heden is het vooral bij woorden gebleven en ondertussen is het aantal corruptiezaken in 2015 toegenomen. “If you look at all the scandals that have been there for the last few days, it is evident that the government is losing control on the issue of corruption,” aldus James Mwamu van de East Africa Law Society afgelopen week. Vooral het uitbreiden van de bevoegdheden van de EACC zou kunnen helpen, aldus Mwamu, maar in plaats daarvan zijn de bevoegdheden recentelijk ingeperkt: “All institutions of governance in Kenya … have been given powers to fight corruption. One of the things that was weakened by parliamentarians was the EACC. More legislative powers need to strengthen and cushion that body. It is a tool of the executive, and it is not as independent as we thought.”

Burgers cruciaal in aanpak

Naast de maatregelen van de regering en de aanpak van de EACC is een cultuurverandering onder burgers nodig om corruptie uit het dagelijks leven te laten verdwijnen. “Corruption is tolerated because that’s how things have always been done,” zo legde Amerikaans president Obama het probleem uit tijdens zijn bezoek aan het land in juli vorig jaar. Ook onder de bevolking moet er zero tolerance komen voor corruptie. Burgers moeten de politici die zij verkiezen tot verantwoording roepen. In de toplagen van de politiek moet het goede voorbeeld gegeven worden, want slecht voorbeeld doet slecht volgen, ziet ook Keniaans anti-corruptieactivist John Githongo: “People at all levels of government are saying, ‘If our leaders can get away with it, why not us?”

Toch is deze cultuurverandering alles behalve makkelijk. Veel Kenianen zijn aangewezen op omkoping om in hun primaire levensbehoeften te voorzien. Zelfs wanneer je het als burger niet eens bent met de gang van zaken, kun je er eigenlijk niet omheen. Het scheelt dat er in de samenleving momenteel veel aandacht voor het probleem van corruptie is: “I’m encouraged by the level of public awareness,” zo laat Kinisu van de EACC weten. “We have to build on that and get the public to genuinely reject corruption, genuinely reject those who practice it and stop admiring the gains of corruption.” Deze verandering heeft tijd nodig maar het zal aanzienlijke vooruitgang opleveren. De toekomst van Kenia hangt dan ook sterk samen met het effectief bestrijden van corruptie, zag ook president Obama tijdens zijn bezoek: “This may be the biggest impediment to Kenya growing faster.”