Amsterdam, 7 april 2016 – Afgelopen weekend kwamen de meer dan 11,5 miljoen financiële en juridische documenten van het juridisch advieskantoor Mossack Fonesca & Co uit Panama naar buiten, de zogenaamde Panama Papers. Uit deze documenten blijkt dat het advieskantoor meer dan 200.000 anonieme offshorebedrijven heeft opgezet voor haar cliënten, onder andere om belasting te ontwijken. Onder de cliënten die in de documenten worden genoemd zijn vele bekenden en hooggeplaatsten. De onthullingen hebben veel teweeg gebracht, maar wie profiteren er van het naar buiten komen van de Panama Papers?

Politici in de oppositie

In Oekraïne moet president Petro Porosjenko uitleggen waarom hij de begunstigde is van een bedrijf op de Britse Maagdeneilanden. Via het anonieme bedrijf zou Porosjenko zijn eigen snoepbedrijf Roshen in handen hebben kunnen houden toen hij in 2014 als president was aangetreden. Dit was niet alleen een vorm van belangenverstrengeling, ook ontdook de president op deze manier belasting in zijn eigen land. De openbaar aanklagers zijn inmiddels een onderzoek gestart en de partijen in de Oekraïense oppositie vragen om het aftreden van Porosjenko. Porosjenko zelf geeft aan geen weet te hebben van de constructie: “I’m not participating in management of my assets, having delegated this responsibility to the respective consulting and law firms.”

In IJsland trad premier Sigmundur Gunnlaugsson af vanwege documenten die er op wijzen dat een anoniem offshorebedrijf op naam van zijn vrouw miljoenen dollars had zitten in de drie grootste IJslandse banken op het moment dat deze omvielen in 2008. Sinds zijn aantreden als premier in 2013 heeft Gunnlaugsson getracht de buitenlandse schuldeisers af te lossen. Nu blijkt dat zijn vrouw een van die schuldeisers was. Duizenden IJslanders gingen na de onthulling de straat op en de oppositiepartijen in het parlement dienden een motie van wantrouwen in. Gunnlaugsson bleef ontkennen en weigerde zijn positie neer te leggen; in plaats daarvan vroeg hij de president het parlement te ontbinden. Toen deze dat weigerde, besloot Gunnlaugsson gisteren alsnog zijn positie als premier over te dragen.

Naast Gunnlaugsson en Porosjenko zijn enkele politici in verlegenheid gebracht door vertrouwelingen die genoemd worden in de Panama Papers. Zo werden in Frankrijk zakenman Frédéric Chatillon en accountant Nicolas Crochet genoemd als cliënten van Mossack Fonseca. Beiden waren nauw betrokken bij de financiering van de verkiezingscampagne van Marine Le Pen, voorvrouw van de extreemrechtse partij Front National in 2012. Ook familieleden van de Chinese president Xi Jinping zijn onderdeel van de clientèle van Mossack Fonseca, zo blijkt uit de documenten. Dat Xi in verband wordt gebracht met belastingontduiking ligt erg gevoelig in China, aangezien onder zijn leiding een grootschalige anti-corruptiecampagne is begonnen. In China zijn de Panama Papers geblokkeerd op het internet.

De Russisch President Poetin wordt ook gelinkt aan de Panama Papers via enkele vertrouwelingen die als klant staan geregistreerd. Poetins woordvoerder wijst erop dat Poetin zelf nergens in de documenten voorkomt en ziet het vermeende verband als resultaat van verbeelding. Andere politici die indirect kunnen worden gelinkt aan de Panama Papers zijn de Britse premier David Cameron, de Argentijnse president Mauricio Macri, de Pakistaanse premier Nawaz Sharif en de Zimbabwaanse president Robert Mugabe.

Schuldeisers en belastinginstanties

In het geval van een faillissement moeten individuen, bedrijven en landen duidelijk maken welke activa zij bezitten. Uit de Panama Papers kan nu blijken dat dit in sommige gevallen niet is gebeurd door de activa onder te brengen bij anonieme offshore bedrijven. Een van de gevallen die hier wordt aangehaald is het Griekse reddingspakket. Uit de Panama Papers blijkt dat Stavros Papastavrou, de onderhandelaar die bij het Griekse reddingspakket betrokken is geweest, een klant was van Mossack Fonseca. Hij zou in het bestuur hebben gezeten van twee stichtingen in Panama en plaatsvervangend voorzitter zijn geweest van een ander. Volgens Papastavrou had hij zelf geen belang in deze stichtingen en werd hij niet gecompenseerd voor zijn bestuursposities, maar opvallend is het zeker.

Ook belastinginstanties kunnen goed gebruik maken van de informatie uit de Panama Papers. In verschillende landen, waaronder Nederland, zijn belastinginstanties een onderzoek gestart naar de belastingontwijking en -ontduiking om te kijken of er alsnog belasting te innen valt. Volgens staatssecretaris Wiebes van Financiën zal een speciaal team van de Belastingdienst zich buigen over de miljoenen documenten. Wiebes verwacht dat de Panama Papers de Nederlandse Belastingdienst ‘heel veel’ gaan opleveren. Een eerder lek van informatie over zwartspaarders leverde de staat al bijna een miljard euro op.

Civil society en openbaar aanklagers

Verschillende civil society organisaties, zoals ook Transparency International, kunnen aanzienlijk profijt hebben bij de onthullingen uit de Panama Papers. Vorig jaar vroeg Transparency International samen met 106 andere organisaties bij de Wereldbank om een einde te maken aan anonimiteit van bedrijven in openbare aanbestedingen. Anonimiteit van bedrijven wordt vaak gebruikt om corruptie, omkoping en fraude te verbergen en de Panama Papers maken dit eens te meer duidelijk. De Panama Papers kunnen daarom worden aangegrepen om te vragen om effectievere bestrijding van belastingontwijking en -ontduiking, bijvoorbeeld door de introductie van een Common Consolidated Corporate Tax Base (CCCTB) of Country-by-Country Reporting (CBCR) in de EU.

Voor openbaar aanklagers kunnen de Panama Papers het broodnodige bewijs van buitenlandse omkoping leveren. Omkoping in het buitenland kan onder de Foreign Corrupt Practices Act (FCPA) in de Verenigde Staten of de Bribery Act 2010 in het Verenigd Koninkrijk worden bestraft, maar vaak ontbreekt het bewijs van de omkoping. Voor dergelijke illegale activiteiten worden constructies gebruikt met anonieme offshore bedrijven waarbij niet duidelijk kan worden gemaakt wie de uiteindelijke begunstigde is. In de Panama Papers wordt hier een licht op geworpen, wat mogelijk zal leiden tot enkele veroordelingen onder de FCPA of de Bribery Act.

Burgers

Tot slot hebben gewone burgers profijt bij de onthullingen uit de Panama Papers. De bovenstaande voordelen gelden ook voor burgers die een eerlijke en transparante maatschappij willen. Duidelijk wordt dat politici hun belangen niet meer zouden moeten kunnen verschuilen achter anonieme entiteiten. De genoemde politici kunnen nu tot verantwoording worden geroepen, zoals is gebeurd in IJsland en wellicht zal gebeuren in Oekraïne en andere staten. Verder kunnen belastinginstanties met terugwerkende kracht belasting heffen over geld dat verborgen was via constructies met offshore bedrijven. De genoemde individuen en bedrijven kunnen niet langer onder hun belastingverplichtingen vandaan komen en dit geld kan ten goede worden gebruikt van de maatschappij. Ook kan het schandaal leiden tot verbeterde wetgeving, waarmee dergelijke constructies voortaan effectiever kunnen worden tegengegaan en opgespoord.

Maar bovenal geven de Panama Papers een signaal af aan alle individuen en bedrijven die belasting ontwijken of illegale activiteiten verbergen via anonieme offshore bedrijven: dit wordt niet langer getolereerd. Belastingontwijking, zelfs als het legaal is, kan schadelijk zijn voor de positie en reputatie van bedrijven en individuen. Het is dan ook te hopen dat de Panama Papers een afschrikwekkende werking zullen hebben; zij tonen aan dat de anonimiteit van een jurisdictie zoals Panama geen garantie biedt om anoniem te blijven. In combinatie met strengere wetgeving zal dit er hopelijk toe leiden dat het gebruik van anonieme offshore bedrijven voor belastingontwijking en illegale activiteiten aanzienlijk kan worden teruggedrongen.