Amsterdam, 23 juni 2016 – Het Open Government Partnership (OGP) is een wereldwijd initiatief dat zich sinds 2011 richt op het bevorderen van transparantie, de (informatie)positie van burgers en nieuwe technologieën. In december is het Nederlandse Actieplan Open Overheid 2016-2017 aan de Tweede Kamer gestuurd. Dit actieplan omvat negen acties voor de komende twee jaar waarmee publieke organisaties en het maatschappelijk middenveld aan de slag kunnen om de openheid van de overheid te verbeteren. Deze acties passen allemaal binnen het kader van de vier vormen van openbaarheid van bestuur: open data, open verantwoording, open benadering en open contact.

Volgens Caroline Raat, onafhankelijk onderzoeker OGP Nederland en lid van TI-NL, is het meest recente Nederlandse Actieplan Open Overheid zowel ambitieus als van belang voor de doelstellingen van het OGP. Enkele in het oog springende actiepunten zijn gericht op structuur voor participatie van het maatschappelijk middenveld en het bevorderen van integriteit. Alle actiepunten zijn gebaseerd op werkzaamheden die al vóór het Actieplan gestart waren.

OGP: een wereldwijd initiatief

Het Open Government Partnership (OGP) is een wereldwijd initiatief dat zich sinds 2011 richt op het bevorderen van transparantie, de positie van burgers en nieuwe technologieën. Landen kunnen lid worden van het OGP. Als zij dat doen, dan moeten zij de ‘Open Overheid Verklaring‘ onderschrijven en een tweejaarlijks actieplan opstellen, waarin concrete doelen staan om open overheid te bevorderen. Maatschappelijke organisaties en burgers worden daarbij actief betrokken. Sinds 2011 is Nederland aangesloten bij het OGP.

Open overheidsprincipes zijn niet nieuw voor Nederland. Er is veel gebeurd op het gebied van open data, e-government en burgerparticipatie. Echter, de ambities van de Nederlandse regering waren niet vertaald in een overkoepelende visie op de openbaarheid van bestuur. Het proces van het ontwikkelen van een visie en een bijbehorend actieplan voor OGP heeft de Nederlandse overheid gestimuleerd haar ambities hoog te stellen.

Het belangrijkste doel van het actieplan is het creëren van een situatie waarin overheidsinformatie actief open is voor de samenleving. Ook wil de overheid de coproductie van beleid samen met burgers bevorderen, iets wat al gebeurt op een grotere schaal met inspraak bij grote infrastructurele projecten. Andere doelen zijn onder andere de focus op de cultuur van openheid voor ambtenaren, het vergroten van de vindbaarheid van informatie voor burgers en het duidelijk maken aan burgers welke informatie wordt geregistreerd en waarom.

Om deze doelen te bereiken, heeft het ministerie van Binnenlandse Zaken een denktank opgezet met een scala aan maatschappelijke organisaties, wetenschappers en mensen binnen de overheid. Ook is er een Leer- en Expertisepunt geopend om ervaringen uit te wisselen en en ervoor te zorgen dat onderzoek wordt uitgevoerd.

Actieplan Open Overheid Nederland

Het eerste Actieplan Open Overheid 2013-2014 bevatte 18 ambitieuze actiepunten op drie thema’s: open informatie, open werken en open toegang. Er stonden doelen in over het vergroten van toegankelijkheid en transparantie via online tools. Maar ook onderwerpen als Ambtenaar 2.0, de Watercoalitie en participatie waren in het plan opgenomen. In oktober 2015 rondde OGP het onafhankelijke onderzoek naar het eerste Actieplan af. De resultaten zijn, na uitgebreide consultatie bij maatschappelijke organisaties en reactie van de Nederlandse overheid, bekend gemaakt in een Eindrapport.

De Nederlandse overheid heeft, onder aanvoering van het Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties, vooruitgang geboekt op het gebied van open overheid. Het Leer- en expertisecentrum is opgericht om kennis en ervaring te bundelen en te delen. Een aantal doelen is behaald, zoals de online wetgevingskalender. Ook wordt de Rijksbegroting op voor burgers duidelijke manier in beeld gebracht. De cijfers worden als open data gepubliceerd, zodat journalisten en onderzoekers deze gemakkelijk kunnen gebruiken. Andere doelen zijn nog niet behaald, hoewel er wel activiteiten zijn geweest. En: er zijn nieuwe initiatieven op touw gezet die niet in het Actieplan stonden.

Hoewel de score volgens OGP op veel punten nog niet ‘afgerond’ of ‘aanzienlijk voltooid’ is, is Nederland met het Actieplan op de goede weg. Dat blijkt ook uit het nieuwe Actieplan 2016-2017, waarin oude en nieuwe actiepunten staan. Uit het eerste Actieplan zijn lessen getrokken, onder meer door de doelen concreter te maken en van een duidelijke einddatum te voorzien. Op die manier zal een open overheid steeds meer gaan leven in Nederland.

Wetsvoorstel Open Overheid

Een losstaand maar gerelateerd initiatief is in 2012 aangebracht door Tweede Kamerleden Voortman (GroenLinks) en Van Weyenberg (D66). Zij hebben een initiatiefwet ontworpen, die als doel heeft overheden en semi-overheden transparanter te maken om zo het belang van openbaarheid van publieke informatie voor de democratische rechtsstaat, de burger, het bestuur en economische ontwikkeling beter te dienen.

Om deze doelen te bereiken verankert het wetsvoorstel de toegang tot publieke informatie als recht van burgers. Daarnaast wordt de actieve openbaarheid versterkt door het verplicht stellen van openbaarmaking uit eigen beweging van bepaalde categorieën informatie. Overheidsorganen moeten een online beschikbaar register gaan bijhouden van de documenten en datasets waarover zij beschikken.

De wet is op 19 april 2016 aangenomen door de Tweede Kamer, en zal vermoedelijk na het zomerreces door de Eerste Kamer behandeld worden. De Wet openbaarheid van bestuur zal indien deze wet wordt aangenomen, worden ingetrokken. TI-NL zal hier later dit jaar meer over schrijven.

Nadruk Actieplan Open Overheid 2016-2017

Belangrijke punten in het nieuwe Actieplan 2016-2017 zijn de focus op de structuur voor participatie van het maatschappelijk middenveld in bestuur en corruptiebestrijding. Het nieuwe Actieplan legt de nadruk op een actieve openbaarmaking van open data en het bevorderen van een open houding onder ambtenaren.

Het Nederlandse plan omvat negen acties voor de komende twee jaar waarmee publieke organisaties en het maatschappelijk middenveld aan de slag kunnen om de openheid van de overheid te verbeteren. Deze acties passen allemaal binnen het kader van de vier vormen van openbaarheid van bestuur: open data, open verantwoording, open benadering en open contact.

Acties in het plan omvatten onder meer:
1. De nationale open data agenda: het versnellen van de verstrekking van open data;
2. Het actief vrijgeven van informatie;
3. Herbruikbaarheid van open data;
4. Open over geld: open bestedingsdata;
5. Openen besluitvorming binnen gemeenten: open bestuursinformatie.

OGP en anti-corruptie

Tijdens de anti-corruptie top in Londen, gehouden op 12 mei j.l., is de waarde van het OGP erkend door wereldleiders in het bevorderen van anti-corruptiehervormingen. Er is krachtige steun gegeven voor het OGP in het Communiqué, waaronder voor de rol van het maatschappelijk middenveld en de verantwoording voor de uitvoering van de verplichtingen en dit is ondertekend door veertig overheden die de top bijwoonden.

“Wij erkennen de waarde van het Open Government Partnership in het bevorderen van transparantie en goede bestuurlijke hervormingen door middel van nationale afspraken gemaakt samen met het maatschappelijk middenveld, en de waarde van het OGP’s Independent Reporting Mechanism bij het verstrekken van verantwoording. OGP-deelnemende overheden zullen werken met het maatschappelijk middenveld om wat nodig onze verbindingen gemaakt tijdens de top te implementeren in de nationale actieplannen.”

In aanvulling op het Communiqué van de top, hebben de aanwezige landen ieder individuele verklaringen gepubliceerd waarin aandacht wordt gegeven aan de maatregelen die zij nemen om corruptie aan te pakken. Elf landen landen, waaronder Afghanistan, Australië, Frankrijk, Duitsland, Georgië, Kenia, Nederland, Nigeria, Noorwegen, Roemenië en de Verenigde Staten, hebben uitdrukkelijk verklaard dat ze betrokken zullen zijn bij het OGP in het bevorderen in het bevorderen van hun anti-corruptie agenda.

Tekortkomingen OGP in anti-corruptie

Hoewel de intentie van de overheid is om meer gegevens en informatie te geven, betekent dit niet dat de verstrekte gegevens ook automatisch vragen van burgers beantwoorden of de behoefte vervullen aan makkelijk toegankelijke informatie. Veel informatie in de open data van de overheid ontbreekt nog, is moeilijk te vinden of lastig toegankelijk. Er is behoefte aan een centraal register van alle openbare informatie en hier is nog niet aan voldaan.

Het open dataportaal data.overheid.nl van de overheid werd al in 2011 gelanceerd, maar biedt nog steeds beperkte toegang tot open datasets. De datasets die wél op data.overheid.nl staan, kunnen niet allemaal worden geraadpleegd vanwege gebroken links en zijn daardoor niet ontoegankelijk. Ook verwijzen veel datasets naar het nationaal geo-register, voornamelijk van Rijkswaterstaat en de provincies. Verder bevatten de open datasets nauwelijks informatie over overheidsuitgaven, economie, gezondheidszorg en werkgelegenheid.

Om een goede en snelle toegang tot informatie van de overheid te bieden, moeten vrijheid van informatie en open standaarden in het ontwerp van informatiesystemen worden opgenomen. Een herbezinning op het gebied van informatiemanagement en actieve toegang – ‘open-by-design’ – ontbreekt in het nieuwe actieplan.

Het hebben van ‘open-by-design’ databases en informatiesystemen is een voorwaarde voor actieve openbaarheid. Deze verbintenis streeft ernaar gestructureerde informatie uit databases te koppelen aan ongestructureerde informatie in informatiesystemen, wat een positief effect zou kunnen hebben. De overheid kan inspiratie putten uit de samenwerking met andere landen, jonge wetenschappers, en commerciële partners die trachten publieke sector-specifieke projecten te ontwikkelen.

Een open wetgevingsproces vereist openbaarmaking van documenten en informatie over lobbyactiviteiten, geheim overleg, evenals (open) data over de stemming en diepere en meer gevarieerde informatie dan op dit moment gepubliceerd op Parlis.nl, officielebekendmakingen.overheid.nl of gecommuniceerd in de persbriefings. Transparantie over lobbyactiviteiten, met name de invloed van de lobbyisten op de ‘legislative footprint’, evenals het publiceren van meer parlementaire agenda’s is nodig om de transparantie en toegankelijkheid in het parlement te verhogen.

Op het gebied van rapportage en bescherming zou de overheid er goed aan doen mechanismen te creëren voor het melden van overtredingen en een betere bescherming van klokkenluiders. Toekomstige verplichtingen moeten worden geformuleerd om de “Wet Huis voor Klokkenluiders” te ondersteunen, die de huidige arbeidswetgeving in zowel de publieke als private sector wijzigt voor betere bescherming van klokkenluiders.

In september 2015 heeft TI-NL, als onderdeel van de Maatschappelijke Coalitie voor een Open Overheid, een elftal prioriteiten gesteld, die kunnen bijdragen aan verbetering van verdere transparantie van de Nederlandse overheid. Deze punten lopen van lobbytransparantie tot meer datawijsheid in het curriculum. Het volledige pamflet leest u hier: Onze Overheid Onze Informatie!.