Amsterdam, 8 april 2016 – Vanwege het Nederlands EU-voorzitterschap volgt Transparency International Nederland (TI-NL) de ontwikkelingen binnen de EU op verschillende dossiers met betrekking tot het bestrijden van corruptie en het bevorderen van transparantie. Deze week aandacht voor de onderhandelingen over het handelsverdrag tussen de Verenigde Staten (VS) en de EU, TTIP. In april begint de dertiende ronde onderhandelingen, maar tot op heden zijn anti-corruptiemaatregelen nog niet besproken in de gesprekken. TTIP zou echter een goede mogelijkheid bieden corruptie op internationaal niveau aan te pakken.

In juli 2013 begonnen de EU en de VS met de onderhandelingen over een vrijhandelsverdrag waarin handelstarieven omlaag zouden worden gebracht en non-tarifaire handelsbarrières, zoals verschillende regelgeving voor hetzelfde product, zoveel mogelijk worden weggenomen. Door de lagere tarieven moet handel aantrekkelijker worden en met het harmoniseren van regelgeving kunnen producten en diensten makkelijker op beide markten worden aangeboden. TTIP zal het grootste handelsverdrag van zijn soort worden en zal invloed hebben op ongeveer een kwart van de wereldwijde handel.

Voor- en tegenstanders TTIP

Onderzoek van de Europese Commissie wijst uit dat de hele economie van de EU er met de invoering van TTIP per jaar €119 miljard op vooruit zou moeten gaan dankzij een toename van export met 6%. Voor de Amerikaanse economie wordt er een verbetering van €95 miljard verwacht, met een toename van 8% in export. Maar niet alleen de partijen van het handelsverdrag zullen er op vooruit gaan; de rest van de wereld zal naar schatting bijna €100 miljard extra in bruto binnenlands product (BBP) ontvangen dankzij het verdrag. De verhoogde export zal volgens de Nederlandse overheid leiden tot meer werkgelegenheid en dankzij het wegnemen van handelsbarrières heeft de consument straks meer keuze en meer besteedbaar inkomen.

Ondanks de verwachte economische voordelen kan TTIP op veel kritiek rekenen. De zorgen over het handelsverdrag gaan vooral over het milieu, dierenwelzijn, gezondheid en consumentenbelangen. Het verlagen van standaarden voor de harmonisatie van de twee markten zal volgens deze tegenstanders leiden tot onwenselijke situaties. Voorbeelden zijn de zorgen over het verkopen van chloorkippen en hormoonvlees en het boren naar schaliegas in de EU. Op dit moment zijn deze dingen nog niet (overal) toegestaan, maar met TTIP zou het kunnen zijn dat de standaarden zodanig worden verlaagd dat EU-lidstaten deze producten en bedrijfsactiviteiten niet langer kunnen weigeren.

Weigeren lidstaten wel, dan zal het Amerikaanse bedrijf via het Investor-State Dispute Settlement (ISDS) systeem van het verdrag de desbetreffende lidstaat aan kunnen klagen. Dit gebeurt dan in een speciale rechtbank in plaats van in de nationale rechtbank. Door het TTIP verdrag kan een lidstaat straks geen wetten meer aannemen die in strijd zouden zijn met het handelsverdrag. De dreiging van een rechtszaak kan worden gebruikt om wetgeving te blokkeren. Vorig jaar nam de Tweede Kamer daarom een motie aan die verbiedt dat TTIP geschillenbeslechting zou bevatten die afbreuk zou doen aan het Nederlandse rechtssysteem en de democratie. Toch blijft het afwachten wat het eindresultaat van de onderhandelingen zal zijn.

Transparantie TTIP lastig

Het is moeilijk te zien in welke richting de onderhandelingen zich verplaatsen. In de eerste plaats komt dit omdat de onderhandelingen over TTIP worden gevoerd door een speciale onderhandelaar namens de Europese Commissie, Ignacio Garcia Bercero. De Commissie ontvangt haar mandaat voor de onderhandelingen van het Europees Parlement en krijgt instructies van de lidstaten via de Raad voor Buitenlandse Zaken. Om als lidstaat invloed op het proces uit te oefenen, moet het standpunt door de Raad overgenomen worden. Het gezamenlijke standpunt van de Raad wordt vervolgens door de Commissie in de onderhandelingen uitgedragen. Vervolgens wordt er in de onderhandelingen met de VS een nieuw compromis gesloten. Na de onderhandelingen vindt er terugkoppeling plaats aan de lidstaten. Door deze manier van onderhandelen is de invloed van individuele lidstaten enigszins beperkt en is het moeilijk zichtbaar in hoeverre de standpunten van de lidstaten vertegenwoordigd worden in de onderhandelingen.

Een andere factor die bijdraagt aan de onduidelijkheid over de onderhandelingen is dat deze achter gesloten deuren plaatsvinden. Gezien de hoge inzet van de onderhandelingen is het niet vreemd dat de Commissie niet haar exacte standpunten openbaar maakt; een sterke onderhandelingspositie is hier van belang en daarom kan men niet alle kaarten op tafel leggen. Wel worden de onderhandelingsteksten van de Commissie achteraf online beschikbaar gesteld en wordt er na iedere onderhandelingsronde een verslag uitgebracht. Deze teksten geven weliswaar geen volledig gedetailleerd overzicht van de gemaakte afspraken, maar wel een beeld van wat er in grote lijnen besproken is.

Toch is er veel kritiek over de transparantie van de onderhandelingen. De belangrijkste documenten waaruit de standpunten van de VS duidelijk worden, blijven geheim. Leden van het nationale parlement en het Europees Parlement hebben wel toegang tot concretere teksten, maar alleen in een apart ingerichte leeskamer met absolute geheimhouding. Dit maakt het lastig voor gewone burgers om een goed oordeel te vormen over het handelsverdrag en zal waarschijnlijk ook niet ten goede komen van de publieke opinie. In de laatste Eurobarometer was 53% van de ondervraagden voor het verdrag; een jaar eerder was dit nog 58%. Voor de Commissie lijkt het dus een lastige keuze tussen aan de ene kant een sterke onderhandelingspositie en aan de andere kant transparantie en publieke opinie.

Twaalf rondes, geen anti-corruptie

Vanwege de toegenomen kritiek op het handelsakkoord heeft de Europese Commissie eind vorig jaar, tussen de elfde en twaalfde ronde onderhandelingen, besloten een nieuwe handelsstrategie te lanceren. Deze nieuwe aanpak moet gericht zijn op meer effectiviteit en meer transparantie. Volgens Eurocommissaris voor Handel Cecilia Malmstrom mag handel niet ten koste gaan van mensenrechten, duurzaamheid en de kwaliteit van wetgeving en openbare diensten. De nieuwe strategie moet pragmatischer zijn, gericht op het leveren van concrete voordelen voor de burgers van de EU. Een onderdeel van deze nieuwe aanpak is meer aandacht voor anti-corruptiemaatregelen in handelsverdragen in het algemeen, waaronder TTIP.

Het opnemen van artikelen over het bestrijden van corruptie in TTIP is erg belangrijk voor het vrijhandelsverdrag. Het risico op omkoping is altijd aanwezig bij internationale handel en internationale aanbestedingen. Corruptie zorgt voor oneerlijke concurrentie, verminderd de kwaliteit van openbare diensten en doet afbraak aan de rechtstaat. TTIP, een handelsverdrag tussen twee van de sterkste economische blokken ter wereld, biedt de ideale gelegenheid het goede voorbeeld te geven voor de rest van de wereld. “The EU’s trade policies can be an important tool to combat the scourge of bribery, secret dealings and abuse of power around the globe,” zo liet Carl Dolan, directeur van Transparency International EU, weten. Samen kunnen de EU en de VS de lat hoog leggen in de bestrijding van corruptie.

Inmiddels zijn we aangekomen bij de dertiende ronde onderhandelingen en tot op heden is er nog niet gesproken over het opnemen van anti-corruptiemaatregelen in het handelsverdrag. De dertiende ronde zal deze maand plaatsvinden, al is niet duidelijk wanneer dit precies zal zijn en wat er op de agenda zal staan. Wel lijkt het erop dat de gesprekken voornamelijk over het afstemmen van regulering zullen gaan, waar waarschijnlijk ook anti-corruptiemaatregelen onder zullen vallen. De EU lijkt het onderwerp van anti-corruptie in ieder geval wel te willen behandelen, want het heeft eind januari een aanpak opgesteld voor het opnemen van anti-corruptiemaatregelen in vrijhandelsverdragen.

Ambitieuze planning

De planning is om in grote lijnen een overeenkomst te hebben na de veertiende onderhandelingsronde, die in juli in Brussel plaatsvindt. In het tweede deel van het jaar zal men nog spreken over de meest controversiële onderwerpen. Er is haast bij geboden, want beide partijen willen graag de onderhandelingen afronden voor president Obama in januari 2017 het presidentschap moet overdragen. “We still have a lot of work to do but if we can sustain our current intensified engagement we can finish negotiations this year,” aldus Dan Mullaney, de onderhandelaar namens de VS. Ook EU-onderhandelaar Ignacio Garcia Bercero denkt dat de deadline te halen valt: “We are ready to seek to conclude negotiations in 2016 provided that the substance is right.”

Mochten de EU en de VS daadwerkelijk dit jaar een akkoord willen bereiken, dan is het te hopen dat ze in de aankomende twee rondes voldoende aandacht schenken aan het opstellen van effectieve, strenge anti-corruptiemaatregelen. Ter suggestie schreef Transparency International EU al een apart hoofdstuk met artikelen over het bestrijden van corruptie en het bevorderen van transparantie. Wellicht kan Nederland als voorzitter een rol spelen door het onderwerp op de agenda van de Raad van Ministers te zetten. Het zou een gemiste kans zijn wanneer men in de onderhandelingen voorbij zou gaan aan de bestrijding van corruptie in internationale handel.