Amsterdam, 17 juni 2016 – Afgelopen dinsdag werd bekend dat de Zwitserse politie een IT-medewerker van Mossack Fonseca, het bedrijf dat de spil vormt in de onthullingen van de Panama Papers, heeft gearresteerd. De medewerker zou zijn aangehouden op verdenking van diefstal van vertrouwelijke informatie en het misbruik van vertrouwen van zijn werkgever. De aanhouding volgt op een aangifte van Mossack Fonseca uit Panama. Is de verdachte ook de klokkenluider?

Volgens de Zwitserse krant Le Temps is de IT-medewerker van Mossack Fonseca enkele dagen geleden aangehouden door de Zwitserse justitie op verdenking van verduistering van een grote hoeveelheid aan vertrouwelijke informatie en het misbruik van vertrouwen van zijn werkgever.  De Zwitserse openbaar aanklager wil niet bevestigen dat er iemand is aangehouden, maar stelde woensdagmiddag wel dat na een aangifte door Mossack Fonseca een onderzoek is gestart. De Zwitserse justitie gaf aan dat verdere informatie te zijner tijd zou volgen. De aangehouden persoon is nog niet bij naam genoemd.

Klokkenluider ‘John Doe’ ontmaskerde Mossack Fonseca

Begin april werd op basis van een datalek bij Mossack Fonseca een grote hoeveelheid data over brievenbusmaatschappijen gepubliceerd die de ‘financieel-juridische dienstverlener’ uit Panama had helpen opzetten om belasting te ontwijken. In het voorjaar van 2015 werden journalisten van de Duitse krant de Süddeutsche Zeitung benaderd door een individu die zich ‘John Doe’ noemde, een pantoniem dat wordt gebruikt om een anoniem persoon aan te duiden.

De anonieme persoon bood de Duitse krant 2.6 terabyte aan data van klanten van Mossack Fonseca aan. De krant deelde deze gegevens met het internationale consortium voor onderzoeksjournalisten ICIJ, waarbij ook journalisten van het FD en Trouw zijn aangesloten. ‘John Doe’ verklaarde dat hij Mossack Fonseca wilde ontmaskeren “omdat ik denk dat de oprichters, medewerkers en klanten zich moeten verantwoorden voor het mogelijk maken van belastingontduiking”. Dit stond aan de oorsprong van de zogeheten “Panama Papers” die ook in Nederland veel discussie hebben ontlokt over de activiteiten van trustkantoren en andere dienstverleners.

In beslag genomen spullen verdachte

Le Temps meldde tevens dat de politie het kantoor van Mossack Fonseca in Genève, een nevenvestiging van het hoofdkantoor in Panama, heeft doorzocht en apparatuur in beslag heeft genomen. Dit is tot op heden echter nog niet bevestigd door de Zwitserse politie. Volgens de Zwitserse advocaat van het advieskantoor Mossack Fonseca, die aangifte heeft gedaan tegen de IT’er, zouden de zogeheten Panama Papers via de computer van de verdachte in Genève zijn verzameld. Naar verluidt zou hij volledige toegang hebben gehad tot alle gegevens van Mossack Fonseca. Dit zou een bron met kennis van het gerechtelijk onderzoek aan Le Temps hebben toevertrouwd.

Is de verdachte ook de klokkenluider?

Volgens de Zwitserse advocaat van Mossack Fonseca is nog niet duidelijk of de ‘verdachte’ inderdaad de klokkenluider is die de onthullingen over belastingontduiking door tal van politici, zakenlieden en beroemdheden mogelijk maakte. Mossack Fonseca zag echter genoeg aanwijzingen om justitie in te schakelen.

De advocaten van de verdachte lieten aan Le Temps weten dat de verdachte elke betrokkenheid ontkent van wat hem ten laste wordt gelegd. Dat wordt bevestigd door de Duitse onderzoeksjournalist Bastian Obermayer, die namens de Süddeutsche Zeitung anoniem contact onderhield met de bron van het lek. Obermayer meent dat de aangehouden persoon niet de bron van het lek is. Dit liet hij afgelopen dinsdag in een tweet weten als reactie op het nieuws. Intussen is de IT’er de enige verdachte in de cel in de zaak van de Panama Papers.

Klokkenluidersbescherming in Zwitserland

De Raad van Europa’s Civil Law Convention on Corruption was het eerste verdrag dat de rol van klokkenluiders erkende en bescherming inluidde tegen onjuiste sancties onder artikel 9: “Each Party shall provide in its internal law for appropriate protection against any unjustified sanction for employees who have reasonable grounds to suspect corruption and who report in good faith their suspicion to responsible persons or authorities.”

Bij de verdere toelichting van dit artikel staat dat de werknemer op geen enkele manier het slachtoffer mag zijn van vergeldingsacties. Hoewel wat ‘appropriate protection’ precies inhoudt niet verder gedefinieerd wordt, is het verdrag van belang voor de implementatie van regelingen ter bescherming van klokkenluiders. Internationale en Europese verdragen liggen vaak aan de basis van nationale wet- en regelgeving.

Terwijl dit verdrag werd goedgekeurd op 4 november 1999 en van kracht werd in 2003 in de meerderheid van de Europese landen, is het nog steeds niet geratificeerd door Zwitserland. Het feit dat dit verdrag niet van kracht is in het land, wijst op een tekort aan bescherming voor klokkenluiders in dit land. Ook Transparency International Zwitserland geeft aan dat de situatie voor klokkenluiders moeilijk is, omdat melders vaak als wetsovertreders worden beschouwd. Tevens is het Zwitserse Wetboek van Verplichtingen al geruime tijd in afwachting van gedeeltelijke herziening. Deze herziening moet het werknemers toestaan illegale of onethische praktijken op de werkvloer te melden, zonder het risico te lopen op schending van hun loyaliteitsplicht. Echter zou het wetsvoorstel vereisen van de werknemer om misstanden te melden bij het bedrijf en vervolgens zestig dagen te wachten om te zien of er actie wordt ondernomen, voordat ze contact op kunnen nemen met een overheidsinstantie om dit te rapporteren. Het wetsvoorstel bevat geen bescherming tegen vergelding voor de werknemers.

De arrestaties van Bradley Birkenfeld, klokkenluider van de Zwitserse Bank, en nu van de mogelijke klokkenluider van de Panama Papers doen het besef groeien dat klokkenluidersbescherming in Zwitserland zeer minimaal is. Birkenfeld vertelde tijdens een interview over de extreme vijandigheid die bestaat in Zwitserland in de richting van klokkenluiders. Hij stelde dat het “de hoogste tijd” is voor verandering in het land dat een flink aantal klokkenluiders heeft vervolgd in de afgelopen jaren.

Klokkenluiders vervullen maatschappelijk gezien een relevante functie in het melden van wantoestanden. Na hun onthullingen moeten ze echter vaak vrezen voor vergelding. Daardoor hebben ze nood aan wet- en regelgeving die hen kan behoeden voor deze potentiële gevolgen.