Amsterdam, 2 juni 2016 – In Mozambique kwam onlangs grootschalige verduistering aan het licht. Van een lening van $850 miljoen bedoeld voor de visserijsector van het Afrikaanse land, zou ongeveer $750 miljoen voor andere doeleinden zijn gebruikt. De 24 gloednieuwe vissersschepen die van het geld werden aangeschaft, zouden bij elkaar niet meer waard zijn dan $100 miljoen. De rest van het bedrag zou zijn doorgesluisd naar onder andere het Ministerie van Defensie. Het schandaal bleek afgelopen weken nog groter te zijn dan gedacht: buiten de lening van $850 miljoen zou de Mozambikaanse overheid nog eens $1,4 miljard aan leningen hebben gekregen. Nu zit het land met een schuld die het eigenlijk niet kan betalen.

Brievenbusfirma in Amsterdam cruciaal

Het schandaal wordt nu al “een van de grootste oplichtingen in de geschiedenis van Afrika” genoemd door diplomaten. Enkele internationale banken zijn betrokken bij de financiering van de lening en ook hooggeplaatste leden van regeringspartij Frelimo zouden hebben meegewerkt. Opvallend is dat de lening kan worden teruggeleid naar een in Amsterdam geregistreerde brievenbusfirma genaamd Mozambique Ematum Finance 2020 B.V. (Ematum B.V.).

Het bedrijf wordt beheerd door het Nederlandse trustkantoor TMF. Zij willen niet ingaan op de verduistering van het geleende geld: “TMF baseert zich alleen op officiële informatie, niet op geruchten in de media.” De obligaties van de Nederlandse brievenbusfirma zijn in april overgedragen aan de Mozambikaanse staat; de lege vennootschap Ematum B.V. zal daarom nu worden geliquideerd, aldus TMF.

Volgens de Mozambikaanse onderzoeksjournalist Erik Charas zou ook de Nederlandse regering zich verantwoordelijk moeten voelen voor het faciliteren van de verduistering: “Als Nederland zijn geloofwaardigheid wil behouden en niet bekend wil komen te staan als het Panama van Europa, dan moeten ze deze zaak zeer serieus nemen.”

De Nederlandse regering reageerde op de onthullingen door 10 miljoen aan ontwikkelingshulp aan Mozambique voor de sectoren water, gezondheidszorg en welzijn te bevriezen. Al sinds 2013 wordt er geen directe begrotingssteun meer aan Mozambique gegeven. Minister Ploumen zei: “Nederland, het IMF en andere donoren hebben naar aanleiding van deze vertrouwensbreuk een duidelijke boodschap afgegeven dat het geen business as usual is met Mozambique.” Op basis van het nader onderzoek van het IMF zal worden besloten of de samenwerking zal worden hervat.

Weinig visserijschepen, wél speedboten

In 2013 wordt via het bedrijf Ematum B.V. $850 miljoen aan obligatieleningen uitgegeven. Zakenbanken Credit Suisse uit Londen en VTB uit Rusland verkopen deze obligaties voor de brievenbusfirma aan beleggers. Het binnengekomen geld wordt vervolgens via Ematum B.V. uitgeleend aan het Mozambikaanse overheidsvisserijbedrijf Ematum SA, gevestigd in Maputo, met als beoogde bestemming de visserijsector. Echter, de 24 visserijschepen die worden aangeschaft zouden samen nooit $850 miljoen hebben gekost. Zeker $750 miljoen van de lening zou onverklaard zijn.

Enkele maanden later blijkt dat $500 miljoen van de lening is doorgesluisd naar het ministerie van defensie, zonder dat hier een geldige verklaring voor is gegeven. Daarom wordt de beschrijving in begrotingsdocumenten aangepast: het bedrag van $500 miljoen zou zijn bedoeld voor speedboten die de tonijnschepen zouden moeten beschermen voor piraterij in de Indische Oceaan. Het overige bedrag zou opgaan aan training, radars, satellietcommunicatie en onshore installaties, maar een specificatie wordt niet gegeven.

Van de 24 visserijschepen die Mozambique wel aanschafte met de lening, mocht slechts de helft ook daadwerkelijk uitvaren in 2015. Twaalf schepen hadden geen licentie om te vissen. Volgens Minister van de Zee, Binnenlandse Wateren en Visserij, Agostinho Mondlane, was dit te wijten aan het feit dat het bedrijf Ematum SA in 2015 nog in een ‘experimentele fase’ zat. Mede hierdoor presteert het overheidsvisserijbedrijf slecht: in plaats van de voorspelde verkoop van $18 miljoen werd slechts $450.000 aan tonijn verkocht.

Minister Mondlane liet echter weten dat het bedrijf in 2016 wel aan de verwachtingen zou voldoen, wanneer de hele vloot zou kunnen varen: “This planned production is sustainable.” Voordat de vloot volledig de zee op kan, moeten de twaalf schepen zonder licentie wel eerst worden aangepast. Hiervoor moet eerst geld voor worden vrijgemaakt, zo liet minister van financiën Adriano Maleiane weten: “Right now, we have part of the fleet ready, while other funds are being mobilised to pay fort he rest.”

Lening blijkt nog groter dan gedacht

De verduistering bleek in april nog groter te zijn dan in eerste instantie werd gedacht. Niet alleen via Ematum B.V. maar ook via twee andere staatsbedrijven gevestigd in Mozambique, ProIndicus en Mozambique Asset Management (MAM), bleken leningen te zijn aangegaan. Deze twee bedrijven leenden tezamen $1,4 miljard, waar de overheid van Mozambique voor garant zou staan. Wederom kwam veel van de financiering van Credit Suisse en VTB. Ook bleek veel van het geld weer naar het ministerie van defensie te gaan: ProIndicus is eigendom van het ministerie en de geheime dienst.

De leningen van ProIndicus en MAM bleken te zijn aangegaan zonder dat het parlement hierover was geïnformeerd. Ook bleef het bedrag buiten de begrotingen, aangezien de garantstelling een schending is van de begrotingsafspraken die zijn gemaakt in Mozambique. Volgens het hoofd van het IMF, Christine Lagarde, heeft de geheimzinnigheid rondom de twee extra leningen ook te maken met corruptie: “When we see a country and a programme with the IMF where international community money is committed, that is not respecting its financial disclosure engagement, which is clearly concealing corruption, we suspend the programme.” Dat is dan ook gebeurd in Mozambique.

Zware problemen in Mozambique

De torenhoge schulden van Mozambique zijn tekenend voor de crisis waarin het land zich nu bevindt. De geheime leningen van ProIndicus en MAM droegen alleen al bij aan een 25% stijging van de staatsschuld. Daarbij deprecieerde de nationale valuta van Mozambique afgelopen jaar ook nog eens 29%. Mozambique hoopte de schulden te kunnen betalen met de opbrengsten van de grote gasreserves die het land heeft, maar ook hier kwam men bedrogen uit: de gasprijs zakte dramatisch dit jaar. Kredietbeoordelaars hebben de rating van het land naar beneden bijgesteld en spreken van een ‘select default’, waarbij het land de meeste van de aflosverplichtingen niet meer kan voldoen.

Naast het probleem van de staatsschuld heeft het land momenteel te maken met enorme droogte. Hierdoor zijn veel oogsten mislukt en hebben 1,5 miljoen Mozambikanen voedselhulp nodig. Door de schaarste zijn de voedselprijzen het afgelopen jaar met 20% gestegen. Een ander probleem is het conflict tussen de regering en de militanten van oppositiepartij Renamo, dat in 2013 weer is opgelaaid en steeds heftiger wordt. Sinds half 2015 zijn er alleen al 12.000 Mozambikanen naar Malawi gevlucht. De strijd tussen de manschappen van de regering en de militanten maakt het des te moeilijker om voedselhulp te leveren.

Zoals de verduistering met de visserijschepen doet vermoeden, heeft het land tot slot ook te maken met serieuze corruptieproblemen. Volgens voormalig minister van justitie en minister van financiën Rui Baltazar is de corruptiesituatie in Mozambique erger geworden de afgelopen jaren dankzij “the undue use of state assets, nepotism and the assault on public property which ought to be used for the benefit of the people.” Je uitspreken tegen corruptie blijkt ook niet zonder risico te zijn: anti-corruptieactivist en professor José Jaime Macuane werd vorige week nog ontvoerd en in zijn benen geschoten.

Duidelijk is dat Mozambique momenteel in een uitzichtloze situatie zit. Met extreme droogte, voedselschaarste, conflict en corruptie zou het land haar handen al vol hebben. Dat hier nu ook een grootschalige verduistering bij kan worden gevoegd, met daarbij onoverkoombare betalingsverplichtingen en opgeschorte hulpprogramma’s, maakt de situatie nog veel erger. Vorige week miste het staatsbedrijf MAM al een afbetaling aan de VTB en de vraag is hoe het land om zal gaan met naderende deadlines. De internationale gemeenschap kijkt de situatie nog even aan, maar het lijkt zonder hulp een onmogelijke opgave te zijn voor Mozambique. Hopelijk kan met het aanbieden van hulp ook broodnodige hervorming worden afgedwongen.