Amsterdam, 23 april 2018 – Vandaag heeft de Europese Commissie haar lang verwachte voorstel voor een EU-brede klokkenluidersrichtlijn gepubliceerd, een moedige stap in het erkennen van het belang en de rechten van klokkenluiders. De noodzaak van EU-brede wetgeving voor klokkenluiders komt voort uit een ongelijkmatig beschermingsniveau binnen de EU. Hoewel sommige EU-landen al een bepaald niveau van klokkenluidersbescherming hebben, heeft de overgrote meerderheid van de landen dat niet.
Tijdens de persconferentie van de Europese commissie zei vicevoorzitter Frans Timmermans: “Many recent scandals may never have come to light if insiders hadn’t had the courage to speak out. But those who did took enormous risks. So if we better protect whistleblowers, we can better detect and prevent harm to the public interest such as fraud, corruption, corporate tax avoidance or damage to people’s health and the environment. There should be no punishment for doing the right thing. In addition, today’s proposals also protect those who act as sources for investigative journalists, helping to ensure that freedom of expression and freedom of the media are defended in Europe.”
Het voorstel, dat zowel voor klokkenluiders als voor campagnevoerders een overwinning is, komt op een cruciaal tijdstip. Recente schandalen zoals de LuxLeaks, de Panama Papers en Cambridge Analytica, laten zien dat klokkenluiders een belangrijke rol spelen in positieve verandering maar tonen ook het gebrek aan bescherming voor mensen die misstanden aan willen kaarten in het openbaar belang.
Huidige klokkenluidersbescherming versnipperd
De voorgestelde wetgeving zal een veel betere bescherming bieden aan personen die zich uit willen spreken wanneer zij geconfronteerd worden met corruptie of illegaliteit op de werkvloer en zal beide werkgever en werknemer in zowel de publieke als de private sector meer rechtszekerheid bieden omtrent hun rechten en plichten. Transparency International Nederland pleit al langer voor nationale en internationale klokkenluidersbescherming en dit voorstel is een belangrijke stap in de goede richting binnen de context van EU-verdragsbevoegdheden.
Tot nu toe hebben EU-landen verschillende beschermingsniveaus voor degenen die de waarheid willen blootleggen, waarbij sommige landen zoals Ierland goede wetgeving hebben en sommige landen zoals Cyprus vrijwel geen wetgeving kennen op het gebied van klokkenluidersbescherming. Hoewel sommige bepalingen van het voorstel moeten worden aangescherpt om ervoor te zorgen dat klokkenluiders, ongeacht wie ze zijn of waar ze werken, worden beschermd, biedt dit voorstel een sterke basis voor potentiële klokkenluiders om onder EU-wetgeving te worden beschermd.
Misstanden zijn grensoverschrijdend dus bescherming moet dat ook zijn
Bovendien zijn de misstanden die klokkenluiders aankaarten vaak grensoverschrijdend. Verschillende wettelijke beschermingen en de geglobaliseerde aard van de EU-landen duiden aan dat we een beschermingsniveau nodig hebben voor klokkenluiders in de gehele EU, zodat gewone mensen die corruptie willen blootleggen en misstanden aan de kaak stellen, zich veilig en vrij kunnen voelen om zich uit te spreken. Volgens Eurocommissaris Margrethe Vestager is minstens 14 procent van de opgespoorde fraudegevallen te danken aan klokkenluiders. Toch lijkt hun positie in Europa te verslechteren door strengere Europese wetten om bedrijfsgeheimen te beschermen.
Over heel Europa zijn klokkenluiders zoals Antoine Deltour, Zuzana Hlávková en Victor van Wulfen geconfronteerd met grote persoonlijke en professionele gevolgen door in het publieke belang melding te maken van corruptie en misstanden. Wij vinden dat klokkenluiders goed beschermd moeten worden. Zij dragen tenslotte bij aan een wereld waarin misstanden worden opgelost, in plaats van weggestopt, aldus Lotte Rooijendijk, Communications & Project Officer bij TI-NL.
Juist LuxLeaks heeft aangetoond dat het Europees publiek belang niet gelijkstaat aan de opgetelde nationale belangen van alle EU-lidstaten. Het publieke belang van het ene land kan lijnrecht tegenover dat van de anderen staan. Daarom is het zaak samen te werken aan een gemeenschappelijke minimale standaard die geldt voor alle landen in de gehele Europese Unie.
Momenteel kent de Europese Commissie enkel klokkenluidersbescherming toe aan EU-personeel. De nieuwe ontwerprichtlijn focust zich daarom op burgers, onderzoeksjournalisten en andere klokkenluiders, die niet in alle lidstaten worden beschermd wanneer zij misstanden met betrekking tot het Europees budget aan het licht willen brengen. Het Parlement heeft de Commissie herhaaldelijk aangesproken om meer bescherming van klokkenluiders te waarborgen. De Europese Commissie heeft hier nu eindelijk gehoor aangegeven door met een voorstel voor een EU-richtlijn ter bescherming van klokkenluiders te komen.
Ambitieus voorstel met minimumnormen voor publieke en private sector
Transparency International Nederland heeft het voorstel ingezien en haar eerste reactie is positief. In veel opzichten is het een ambitieuze tekst waarin minimumnormen worden vastgelegd. Zowel de publieke als de private sector zijn vertegenwoordigd. In de private sector zijn bedrijven met 50 werknemers of meer en met een omzet of balans van meer dan €10 miljoen verplicht een meldprocedure in te stellen. Daarnaast moeten private juridische entiteiten van elke omvang, actief op het gebied van financiële diensten of kwetsbaar voor het witwassen van geld of terrorismefinanciering, ook rapportagekanalen opzetten.
Wat de publieke sector betreft, moeten overheidsdiensten, regio’s en afdelingen en gemeenten met meer dan 10.000 inwoners en andere publiekrechtelijke entiteiten meldkanalen opzetten. Het voorstel moedigt met name werkgevers aan om “interne meldprocedures” vast te stellen en personen aan te stellen die hier verantwoordelijk voor zijn. Er wordt gewerkt met een drieledige systeem: klokkenluiders moeten eerst intern melden. Mocht dit onmogelijk zijn, dan worden ze geacht hun melding te doen bij de nationale autoriteiten. Indien geen gepaste actie wordt ondernomen na melding via andere kanalen, of in het geval van een bedreiging of duidelijk gevaar voor het openbaar belang, dan mag melding worden gedaan aan de media.
Verbeterpunten om bescherming te garanderen
Echter zijn er ook punten die aangescherpt zouden moeten worden om bescherming te garanderen. Zo wordt er geen mogelijkheid geboden om anoniem te melden en laat het voorstel momenteel nog enkele opties open om de vertrouwelijkheid van klokkenluidersrapporten te ondermijnen. Verder wordt in het voorstel geen melding gemaakt van de rechten van werknemers, omdat de rechtsgrondslag om op dit gebied op te treden de Commissie ertoe zou hebben gedwongen om met de sociale partners samen te werken. Hoewel dit de goedkeuring van de richtlijn zou kunnen vertragen, is het zeer wenselijk wetgeving voor te stellen die dit belangrijke gebied van werknemersrechten en hun arbeidsomstandigheden dekt, en zal blijven aandringen op dit soort bescherming in de toekomst. Tenslotte zou men kunnen betreuren dat de richtlijn de lidstaten niet vraagt om een onafhankelijke autoriteit, zoals het Huis voor Klokkenluiders in Nederland, aan te stellen die verantwoordelijk is voor het toezicht op en de uitvoering van de bescherming van klokkenluiders.
Over dit voorstel moet nog worden onderhandeld tussen het Europees Parlement en de Europese Raad voordat het wordt aangenomen. Transparency International dringt er bij deze instellingen op aan om zich aan de toezeggingen in deze tekst te houden terwijl deze het wetgevingsproces doorloopt en na te gaan waar deze kan worden verbeterd in overeenstemming met internationale best practices. TI-NL verwijst daarbij ook graag naar haar onlangs gepubliceerde Best Practice Guide for Whistleblowing Legislation.