Amsterdam, 6 april 2018 – Naar aanleiding van kritiek op de nieuwe Wet Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten (Wiv) en de referendumuitslag van 21 maart, is besloten de wet aan te passen. Een flinke tekortkoming en een belangrijk punt van zorg van Transparency International Nederland (TI-NL) – de bescherming van journalisten en hun bronnen – lijkt gedeeltelijk gecorrigeerd te worden door de expliciete vastlegging vertrouwelijke communicatie tussen journalisten en bronnen te vernietigen.
Voor de bijvangst waarin zich communicatie tussen advocaat en cliënt bevindt, was al een uitzondering in de wet opgenomen: die communicatie moet direct worden verwijderd. Echter werd in de herziene Wet Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten met geen woord gerept over bijvangst van journalistieke communicatie. Zeer ongelukkig voor de journalist en zijn of haar bron, die gebaat zijn bij vertrouwelijke communicatie. Voor de journalistiek zijn bronnen namelijk van onschatbare waarde, in het bijzonder ook melders die ernstige misstanden onthullen door als insider te kiezen voor het openbaren van (soms vertrouwelijke) informatie via de pers. Een voorbeeld is de grootschalige belastingontwijking die aan het licht is gebracht door LuxLeaks en meer recentelijk de Panama Papers. Indien de bron bekend wordt, kan deze zware repercussies zoals ontslag, vernedering en juridische procedures verwachten. Journalisten die misstanden in de openbaarheid brengen, moeten daarom hun bronnen effectief kunnen beschermen.
Uitzondering voor communicatie journalist en bron
Dezelfde uitzondering als die al geldt voor communicatie tussen advocaat en cliënt, lijkt er nu ook te komen voor de communicatie tussen journalist en bron, al is dat praktisch minder goed uitvoerbaar. Journalist is geen beschermd beroep, anders dan bijvoorbeeld arts of advocaat. Hierdoor worden ze in de praktijk niet extra beschermd en bestaat er dus ook niet zoiets als een lijst van alle Nederlandse journalisten. Daardoor is het niet altijd duidelijk wie een journalist is en wie niet. Een dergelijke uitzondering lijkt dan ook lastig te handhaven. TI-NL vraagt zich daarom af of de anonimiteit van bronnen wel gegarandeerd kan worden wanneer het niet mogelijk is de gesprekken onbeluisterd te vernietigen, gezien eerst moet worden vastgesteld wie de afzender is van het gesprek. Hierdoor zou de identiteit van de bron dus alsnog bekend kunnen worden bij de autoriteiten.
Desalniettemin, praktische problemen zouden nooit in de weg mogen staan bij het uitoefenen van grondrechten. Hoewel afhankelijk van de uitvoering van de wetswijziging en handhaving van de uiteindelijke wet, is TI-NL positief gestemd over het feit dat in de aanpassing van de wet de journalistieke communicatie expliciet zal worden behandeld en vastgelegd wordt dat gesprekken tussen journalist en bron, onderschept in de bijvangst, zullen worden vernietigd.
Andere aanpassingen in Wet Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten
Als de wet op 1 mei van kracht wordt, mogen de AIVD en de militaire inlichtingendienst MIVD op grotere schaal internetcommunicatie aftappen. Critici stellen dat op grote schaal informatie van onschuldige burgers zal worden opgeslagen en mogelijk met inlichtingendiensten in ondemocratische landen zal worden gedeeld. Het kabinet zei eerder al dat er alleen gericht naar informatie zal worden gezocht. Dat zou nu ook zwart op wit vast worden gelegd in de wet. Net als de beloftes dat elk jaar opnieuw wordt bezien of opgeslagen informatie langer moet worden bewaard en dat informatie alleen met diensten wordt gedeeld die dezelfde democratische normen als Nederland hanteren.
In de herziene Wiv zou de bijvangst – gegevens die zijn meegekomen maar niet aan een onderzoek van de veiligheidsdiensten zijn gerelateerd – in theorie drie jaar worden bewaard. Ook dat punt zal worden aangepast naar een bewaartermijn van één jaar. Dat wil zeggen dat elk jaar wordt gekeken of de gevonden informatie nog bewaard moet worden. Die termijn kan wel twee keer met een jaar worden verlengd. In de praktijk zou je dan alsnog op de oorspronkelijke bewaartermijn van drie jaar uit kunnen komen.
Tenslotte moet het delen van nog niet beoordeelde bestanden met afgetapte informatie met buitenlandse veiligheidsdiensten aan een belangrijke voorwaarde voldoen. Er moet eerst een zogeheten wegingsnotitie worden opgesteld, waarin staat dat die buitenlandse geheime dienst werkt volgens de Nederlandse democratische normen.
Wetswijziging moet leiden tot betere bronbescherming
De regeringspartijen VVD, CDA, D66 en ChristenUnie bespraken de Wet Inlichtingen- en Veiligheidsdiensten donderdag in het reguliere coalitieoverleg. Vandaag staat het onderwerp op de agenda van de ministerraad, waar het uiteindelijke besluit wordt genomen. Transparency International Nederland kijkt uit naar de wettekst met aanpassingen en hoopt dat deze leiden tot een betere waarborging van journalistieke bronbescherming in de Wiv. We hopen op wetswijzigingen die de veiligheid en anonimiteit van bronnen garanderen en mensen niet ontmoedigen de cruciale stap te zetten hun informatie te delen.