Amsterdam, 17 oktober 2018 – Defensie wordt geteisterd door misstanden, concludeert de commissie Giebels in een maandag verschenen rapport naar de sociale veiligheid op de werkvloer. Dit zou vooral veroorzaakt worden door de heersende groepscultuur die ervoor zorgt dat zaken niet worden aangepakt. Aanleiding voor het onderzoek waren misstanden in kazerne Schaarsbergen waar militairen zouden zijn aangerand en mishandeld. Staatssecretaris Barbara Visser erkent de misstanden en zegt een onafhankelijk meldpunt in te willen stellen om intimidatie en mishandelingen tegen te gaan.

Het onderzoek richt zich op de wijze waarop Defensie invulling geeft aan een sociaal veilige werkomgeving. Voor de ontwikkeling van het onderzoeksrapport heeft de commissie Giebels een keur aan klachten verzameld. De commissie onderzocht 92 meldingen die binnenkwamen via hun meldpunt, analyseerden een steekproef van 42 dossiers van interne onderzoeken en gingen in gesprek met 31 vertegenwoordigers van verschillende groepen stakeholders binnen Defensie. “Zelfs daar hebben we gezien dat mensen heel terughoudend waren maar uiteindelijk hebben toch heel veel mensen zich bij ons gemeld”, zegt commissievoorzitter Ellen Giebels.

Onderzoeksresultaten rapport

De belangrijkste conclusie is dat de sociale veiligheid binnen Defensie nog onvoldoende op orde is. Daarvoor worden twee belangrijke oorzaken aangemerkt. Allereerst betreft het de organisatiecultuur, waarbij defensiemedewerkers zich sterk identificeren met hun werk en de organisatie en onderdeel zijn van een groepscultuur met hechte banden. Loyaliteit is een groot goed en belangrijk voor de taakuitvoering, met name op missies. Dit in beginsel sterke punt van de organisatie heeft echter ook een keerzijde: men heeft de neiging om leden van de eigen groep te beschermen, ook bij grensoverschrijdend gedrag, en collega’s die buiten de groep vallen negatief te bejegenen.

Een tweede factor is de wijze waarop de organisatie is ingericht. Dat betreft allereerst het functieroulatiesysteem waarvan de commissie – voor wat betreft de sociale veiligheid – veel nadelen vaststelt. Ook signaleert Giebels tekortkomingen in de wijze waarop het meldingssysteem is ingericht. Bij het in kaart brengen van het meldingssysteem en het meldingsproces is een veelheid van regels, richtlijnen, documenten en instanties aangetroffen. Melders weten niet goed waar en bij wie ze terecht kunnen voor een melding, wanneer het wordt opgepakt, en wie er inzage hebben. Ook worden melders regelmatig geconfronteerd met (té) lange behandeltermijnen, onduidelijke spelregels rondom het onderzoek, en een gebrek aan objectiviteit en onafhankelijkheid van onderzoekscommissieleden. Het huidige systeem dat voor meldingen van ongewenst gedrag wordt gebruikt bij Defensie lijkt niet geschikt voor haar taak. Tenslotte was een opvallende uitkomst van het onderzoek de onvolledige en onjuiste registratie van en rondom meldingen, iets wat aandacht behoeft en het lerend vermogen van de organisatie ten goede zou komen.

Uit het rapport blijkt onder meer dat de meldbereidheid bij Defensiemedewerkers die te maken hebben met ongewenst gedrag laag is. Er is onvoldoende vertrouwen dat het doen van een melding zin heeft. Dit ligt deels aan de gesloten cultuur waardoor mensen minder snel geneigd zijn melding te maken van een misstand. Ook blijkt het doen van een melding bij een deel van de 92 (oud-)medewerkers die zich bij de commissie meldden nadelige consequenties voor henzelf te hebben gehad. “Ik betreur zeer wat de melders aangeven te hebben ervaren. Dat is simpelweg niet acceptabel, er is werk aan de winkel”, aldus staatssecretaris Visser.

De belangrijkste aanbevelingen van de commissie

1. Het instellen van een laagdrempelig onafhankelijk meldpunt waar mensen terecht kunnen;
2. Aan de slag gaan met het verbeteren van de organisatiecultuur bij Defensie.

De meldbereidheid hangt samen met de meldstructuur. Staatssecretaris Visser heeft op de onderzoeksbevindingen gereageerd door een onafhankelijk meldpunt op te zetten om intimidatie, pesterijen en mishandelingen tegen te gaan. “Naast de mogelijkheid om bij de eigen leidinggevende te melden, komt er één onafhankelijk centraal meldpunt buiten de commandantenlijn. We gebruiken daarvoor de Centrale Organisatie Integriteit Defensie (COID), die volgens de commissie over noodzakelijke deskundigheid beschikt. Daar kunnen alle medewerkers vertrouwen in hebben. We gaan bovendien de capaciteit versterken en we verruimen de bevoegdheden. Zo gaat de COID ook zorgen dat bij interne onderzoeken de kwaliteit en onafhankelijkheid beter gewaarborgd worden. Daarnaast komt er een beter registratiesysteem voor meldingen, waarin de privacy van melders beter is geborgd”, aldus Visser.

Cultuur valt of staat met aandacht leiding Defensie

Volgens Wijninga, zelf ooit officier bij de Koninklijke Landmacht, staat of valt de cultuur van defensie met de aandacht die de leiding heeft voor dit soort zaken. Hij geeft wel aan dat je hier niet direct naar het allerhoogste niveau moet wijzen – de ministers en generaals – maar dat het je het juist op de werkvloer moet zoeken. “Hier is leiding nodig die antennes heeft, die hierop ingaat, die er open voor staat en die maatregelen neemt”, aldus Wijninga.

De aandacht voor onderlinge integriteit en sociale veiligheid is volgens de oud-officier helemaal op de achtergrond geraakt. “Ik heb het woord gedragscode in het rapport één of twee keer gelezen. Men heeft daar de afgelopen jaren eigenlijk veel te weinig aan gedaan.” Wijninga geeft aan dat hoewel al in 2006 aan het licht kwam dat er veel ongewenst gedrag was bij Defensie, er nog steeds geen structurele maatregelen zijn genomen.

“Alle medewerkers van Defensie moet zich veilig kunnen voelen bij elkaar en bij de organisatie. Dit rapport laat zien dat we dat nog onvoldoende op orde hebben”, geeft Visser toe. Maandag is een eerste reactie op het rapport aan de Kamer gestuurd. Een uitgebreide beleidsreactie volgt eind dit jaar. Het versterken van de sociale veiligheid is een hoofdpijler van de transitie die Defensie na vijfentwintig jaar aan bezuinigen door moet zetten.