Amsterdam, 10 april 2019 – Naar aanleiding van het voorstel van de Europese Commissie om de rechten van klokkenluiders binnen de Europese Unie (EU) te garanderen, presenteert Transparency International Nederland (TI-NL) een rapport en online map die de huidige wetgeving op het gebied van klokkenluidersbescherming in kaart brengt.

In de afgelopen jaren hebben verschillende internationale schandalen, waaronder ‘LuxLeaks’, ‘Dieselgate’ en de onthullingen betreffende Cambridge Analytica, duidelijk gemaakt hoe belangrijk klokkenluiders kunnen zijn voor onze samenleving. Zonder deze onthullingen hadden de illegale praktijken van de betrokken bedrijven namelijk ongehinderd door kunnen gaan. Echter, het probleem waar klokkenluiders vaak tegenaan lopen, is het gebrek aan bescherming tegen vergelding van de bedrijven of personen waarover zij onthullingen doen.

Om hier verandering in te brengen, heeft de Europese Commissie in april 2018 een voorstel gedaan om de rechten van klokkenluiders te garanderen. Dit voorstel is recentelijk goedgekeurd door het Europees Parlement en de Europese Raad en de richtlijn inzake klokkenluidersbescherming zal naar verwachting nog dit jaar in werking treden. EU-lidstaten krijgen dan twee jaar de tijd om de richtlijn om te zetten in nationale wetgeving.

Onderzoek naar klokkenluidersbescherming in de EU

Aangezien TI-NL al jaren pleit voor het maatschappelijk belang van het beschermen van klokkenluiders, geloven wij uiteraard dat dit een stap in de goede richting is. Om het uiteindelijke effect van deze nieuwe Europese richtlijn duidelijk in kaart te kunnen brengen, presenteert TI-NL deel één van een tweedelige analyse. Het eerste deel focust zich op het in beeld brengen van de huidige wetgeving betreffende klokkenluidersbescherming in de 28 lidstaten van de Europese Unie. Aan de hand van dit onderzoek heeft TI-NL een online map geïntroduceerd welke de verschillende niveaus van wettelijke klokkenluidersbescherming per EU-lidstaat laat zien. Hierbij is het van belang te vermelden dat deze studie de op papier geboden bescherming analyseert. Wanneer een lidstaat hoog scoort hoeft dit niet in te houden dat de feitelijke bescherming ook daadwerkelijk effectief is in de praktijk.

Het tweede deel van de studie zal de mate van bescherming voor klokkenluiders per lidstaat tonen ná de nationale implementatie van de Europese richtlijn inzake klokkenluidersbescherming. Aangezien lidstaten twee jaar de tijd krijgen voor de implementatie van de richtlijn, zal deel twee naar verwachting in 2022 gepresenteerd worden. Naast dat het tweeledige onderzoek een beeld geeft van de huidige klokkenluidersbescherming op papier en de impact van de EU-richtlijn, ondersteunt dit onderzoek ook (potentiële) klokkenluiders in hun beslissing om wel of niet de ‘klok te luiden’ en mogelijk ook in welke jurisdictie. Door per lidstaat duidelijk aan te geven op welke manier klokkenluiders worden beschermd en bij welke instanties meldingen gedaan kunnen worden, hopen we deze beslissing makkelijker te maken.

Huidige bescherming van klokkenluiders in de EU

Voor de analyse van het huidige niveau van wettelijke klokkenluidersbescherming per lidstaat, is er tijdens dit onderzoek veelvuldig samengewerkt met experts van TI-chapters. De nationale wetgeving met betrekking tot klokkenluidersbescherming in iedere lidstaat van de EU is onderzocht op basis van zestien verschillende indicatoren. Voor de aanwezigheid van een indicator kon een land een puntenaantal, variërend van 3 tot 25, verdienen. Aan de hand van het totale puntenaantal verdiend (op basis van wetgeving op papier), zijn de lidstaten van de EU in drie verschillende categorieën ingedeeld: zwakke bescherming, middelmatige bescherming en sterke bescherming.

De onderzoeksresultaten laten helaas zien dat wetgeving rondom klokkenluidersbescherming nog steeds eerder uitzondering dan regel is in de EU. Slechts 15 van de 28 lidstaten beschikken over specifieke klokkenluiderswetgeving, en zelfs in de weinige landen waar dergelijke wetten bestaan, laten ze meestal aanzienlijke mazen achter en schieten ze tekort in good practices, zei Lotte Rooijendijk, research lead van de studie naar wettelijke bescherming van klokkenluiders.

“Als gevolg hiervan blijven Europese burgers grotendeels onbeschermd in het geval zij de beslissing nemen om zich uit te spreken tegen misstanden en wangedrag, met het risico van vergelding, gerechtelijke procedures en ontslag. Dit laat op haar beurt verdachte gevallen van fraude, corruptie en andere wanpraktijken ongezien en zo gaat een enorm potentieel om dergelijke praktijken te bestrijden gaat verloren. Het is daarom tijd voor uitgebreide juridische bescherming voor klokkenluiders binnen de gehele EU”, vulde Lotte Rooijendijk van TI-NL aan.

De interactieve EU-map brengt de wettelijke bescherming voor klokkenluiders per land in kaart en is via de website en onderstaande link toegankelijk. Het volledige onderzoeksrapport vindt u hier.

Aan de hand van dit onderzoek kunnen de volgende (voorlopige) conclusies getrokken worden:

• De aanwezigheid van nationale wetgeving specifiek gericht op de bescherming van klokkenluiders is eerder uitzondering dan regel in de EU. In EU-landen waar wél specifieke klokkenluiderswetgeving bestaat, schiet dit in de praktijk vaak tekort om daadwerkelijk bescherming te bieden.
• In meer dan de helft van de EU-lidstaten (15 van de 28), is er geen wetgeving die bedrijven en organisaties verplicht een interne klokkenluidersregeling te implementeren.
• In 8 EU-lidstaten ligt de bewijslast bij de klokkenluider in het geval hij/zij benadeeld wordt als gevolg van zijn of haar melding.
• In slechts 10 van de 28 EU-lidstaten bestaat wetgeving specifiek gericht op het beschermen van klokkenluiders.
• Meer dan de helft van de EU-lidstaten (15 van de 28) biedt geen wettelijke bescherming aan klokkenluiders in zowel de publieke als de private sector.
• Nog steeds geven 3 EU-lidstaten geen garantie van de bescherming van identiteit van de klokkenluider en vertrouwelijkheid van zijn of haar melding.
• Slechts 11 EU-lidstaten bieden de mogelijkheid anoniem een melding te doen.