Utrecht, 9 april 2020 – Afgelopen week bleek in minstens twee gevallen dat Nederland juist ook ten tijde van de coronacrisis gebaat is bij transparantie. Een oproep aan farmaceut Roche tot het beschikbaar stellen van receptuur voor testmateriaal, werd in eerste instantie afgedaan met een onjuist antwoord. Ook blijkt de wereldwijd toegenomen vraag naar mondkapjes, fraude in de certificering daarvan, in de hand te werken.

Eerder waarschuwden we al voor toegenomen corruptierisico’s in de gezondheidszorg door een dramatisch verhoogde druk op het gezondheidssysteem en benadrukten daarbij het belang van transparantie. Afgelopen week bevestigde onderzoek van journalisten van Follow the Money dit belang, met twee concrete voorbeelden binnen Nederland.

Ondoorzichtige farmaceutische industrie

Het eerste voorbeeld betreft het tekort aan testmateriaal in Nederland. Daar bleek de Zwitserse farmaceut Roche een grote rol in te spelen, omdat die voor een meerderheid van de Nederlandse testlaboratoria de enige leverancier is van testmachines. Daarbij geldt: wie een machine koopt van een bepaalde fabrikant, heeft ook de testkits nodig van die fabrikant. Dat zijn buisjes en onderdelen, en een voor de machine specifieke vloeistof: de lysisbuffer. Hiervan kan Roche slechts 30 procent van de Nederlandse bestellingen leveren, vanwege de wereldwijde vraag naar deze testkits momenteel.

Nederlandse laboratoria zouden de vloeistof zelf kunnen produceren, mits ze de exacte verhoudingen van de receptuur weten. Daarom riepen microbiologen en Kamerleden vanaf 22 maart Roche op, gezien de crisisomstandigheden, het recept van zijn lysisbuffer prijs te geven.

In een eerste reactie liet het bedrijf weten dat het recept al sinds 1990 openbaar is en dat zelfgemaakte lysisbuffer ‘bruikbaar’ is voor de machines van Roche. Bij het tv-programma ‘Jinek’ vertelde de Nederlandse directeur van Roche dat het ‘geen geheim recept is’. Maar al snel bleek dat het recept waar de farmaceut op doelt, een algemeen recept is, en niet de specifieke verhoudingen bevat die Roche gebruikt.

Op 27 maart liet Roche in een reactie op vragen van minister De Jonge weten het recept, als laboratoria daarom vragen, toch te zullen delen met de overheid. Het had enkele belangrijke dagen gescheeld als Roche hier direct transparant over was geweest.

Fraude met keurmerken mondkapjes

Het tweede voorbeeld betreft de lading van 600.000 Chinese mondkapjes die het ministerie van Volksgezondheid uit ziekenhuizen moest terugroepen omdat ze niet voldeden aan de veiligheidseisen. Ze sloten niet goed aan op het gezicht en de membranen filterden niet voldoende. Hoewel de mondkapjes gecertificeerd waren volgens de Chinese standaard KN95, bleken ze in de praktijk toch niet aan de bijbehorende kwaliteitseisen te voldoen.

De European Safety Federation (ESF), de Europese vakorganisatie voor persoonlijke beschermingsmiddelen, waarschuwt ook dat er veel valse certificaten in omloop zijn. De organisatie laat in het midden of er sprake is van vervalste documenten of dat particuliere keuringsbureaus de documenten ten onrechte hebben afgegeven.

Nederlandse ondernemers en handelaren met ervaring in China leggen uit dat de vraag naar mondkapjes zo groot is dat een cowboymarkt is ontstaan, met bijvoorbeeld nieuwe fabrikanten zonder ervaring. De officiële testprocedure is redelijk intensief is en tijdrovend, momenteel extra omdat alle testlabs vol zitten. Gezien de explosieve en urgente vraag naar mondkapjes, zijn veel valse certificaten in omloop gekomen. Een extra probleem daarbij is dat veel Nederlandse inkopers het verschil niet zien tussen een echt kwaliteitscertificaat of een valse.

Corruptierisico’s in de coronacrisis

Transparency International blijft wijzen op de corruptierisico’s die ontstaan in crisistijd. Nu sprake is van een dramatisch verhoogde druk op de gezondheidssystemen, waarbij vraag explodeert en er razendsnel en onder druk moet worden gehandeld, neemt de vatbaarheid voor corruptie toe. Het kan bijvoorbeeld gaan om het ontbreken van transparantie in de onderzoeken naar een vaccin, grote risico’s in de versnelde aanbestedingen voor nieuwe noodziekenhuizen en materialen en een verhoogd risico op omkoping of fraude om de snelste of beste zorg te verkrijgen binnen het gezondheidssysteem. In de bestrijding van de ebolacrisis van 2014-2016 is volgens het Rode Kruis zo’n 6 miljoen US dollar verloren gegaan aan corruptie en fraude. Dat is geld dat we juist nu goed kunnen gebruiken.

Ook op bestuurlijk niveau worden de risico’s op misbruik van bevoegdheden groter nu zoveel landen noodmaatregelen treffen en buitengewone bevoegdheden bij de regeringen leggen. Regeringen moeten daarom extra inspanningen leveren om integer en transparant te handelen. Toegang tot informatie voor het publiek is hierbij essentieel, zodat er in de toekomst verantwoording kan worden afgelegd over de nu genomen beslissingen.