Utrecht, 21 oktober 2020 – Nederland is een van de minst transparante EU-landen als het gaat om uitgaven aan Covid-gebonden materialen als persoonlijke beschermingsmiddelen, beademingsapparatuur, testen en medicijnen. Dit blijkt uit onderzoek van onder andere Follow the Money. Lousewies van der Laan, directeur Transparency International Nederland, vindt dat Den Haag een slecht voorbeeld geeft. “Transparantie is een minimumvereiste om ervoor te zorgen dat er geen geld op de verkeerde plekken terechtkomt. Het feit dat je in tijden van nood bent overgegaan op veel rechtstreekse afspraken, betekent niet dat je daarover achteraf geen verslag hoeft uit te brengen.”
Het onderzoekscollectief Organized Crime and Corruption Reporting Project, met journalisten in 37 landen, begon zes maanden geleden een data-onderzoek naar uitgaven aan Covid-gebonden materialen door EU-landen. In totaal zijn 37.000 documenten (aanbestedingsovereenkomsten en koopcontracten) uit de periode februari tot oktober 2020 geanalyseerd, die bij elkaar een waarde vertegenwoordigen van 20,8 miljard euro.
Nederland belandt in dit onderzoek samen met België, Noorwegen, Zwitserland en Denemarken in de categorie black hole. Den Haag blijkt vrijwel geen informatie over leveranciers, aangekochte producten, prijzen en contracten te publiceren. Andere landen doen het een stuk beter. Portugal publiceert gegevens uit eigen beweging online, waardoor beoordeling van ongeveer 14.000 inkoopovereenkomsten mogelijk is. Ook Rusland, Litouwen, Oekraïne en Polen maken veel data openbaar.
Nederland geeft slecht voorbeeld
Lousewies van der Laan, directeur TI-NL, zegt tegen Follow the Money dat Den Haag een slecht voorbeeld geeft. “Nederland heeft afgesproken om in Europees en internationaal verband voorop te lopen met het bestrijden van corruptie. Je moet dan ook zelf het goede voorbeeld geven. Transparantie is een minimumvereiste om ervoor te zorgen dat er geen geld op de verkeerde plekken terechtkomt. Het is belangrijk dat er achteraf controle kan plaatsvinden, door het parlement, door onderzoeksjournalisten en door organisaties zoals Transparency International.”
Van der Laan noemt het “onacceptabel” dat Nederland in het journalistieke data-onderzoek naar voren komt als black hole. “Het gaat om publiek geld en daar moet je gewoon verantwoording over afleggen. Het feit dat je in tijden van nood bent overgegaan op veel rechtstreekse afspraken, betekent niet dat je daarover achteraf geen verslag hoeft uit te brengen.”
Ook Michiel van Hulten, directeur van Transparency International EU, vindt dat Nederland “een slechte beurt” maakt: “Ik kan letterlijk geen argument bedenken waarom er nog geen openheid is. Transparantie kun je altijd respecteren. Ook in crises. De data is allemaal beschikbaar en die kunnen ze zo online zetten. Bij voorkeur op een gestandaardiseerde manier, zodat ze gemakkelijk te analyseren zijn. Dan kan iedereen zelf nagaan of de data overeenstemmen met de heersende marktvoorwaarden en -prijzen. Het lijkt er nu meer op dat de Nederlandse overheid wil voorkomen dat wordt nagegaan of er wel aan verstandig inkoopbeleid is gedaan.”
Kwetsbare covid-spoedprocedures vereisen extra transparantie
Normaal gesproken vinden grote overheidsaankopen plaats via een Europese aanbestedingsprocedure. Daarbij krijgen leveranciers in alle landen van de Unie dezelfde kans geboden om een opdracht binnen te slepen. Dit zou de prijs en kwaliteit van producten en diensten ten goede komen. Vanwege de schaarste en de hoge nood staat de Europese Commissie sinds 1 april toe dat overheden overal in Europa de termijn van de aanbestedingstrajecten mogen inkorten en bij nood zijn zelfs onderhandse gunningen toegestaan. Overheden in de hele Europese Unie blijken gebruik te maken van deze shortcut.
Dat hierbij fouten zijn gemaakt, blijkt bijvoorbeeld uit de levering van 600.000 ondeugdelijke mondkapjes voor Nederlandse ziekenhuizen. Ook in andere landen zijn hier voorbeelden van. Michiel van Hulten: “Door transparantie komen zulke mislukkingen in de openbaarheid, en vindt er een politieke discussie plaats. Daar kunnen dan weer lessen uit getrokken worden. Als er verantwoording moet worden afgelegd, is de kans veel minder groot dat dit soort incidenten zich nog een keer voordoet.”
Transparency International Nederland waarschuwde in april al op de verhoogde risico’s van corruptie in tijden van crisis, en pleitte voor extra aandacht voor transparantie en integriteit.
Voor eventuele (pers)vragen kunt u mailen naar communicatie@transparency.nl of bellen naar 0681083627.