Amsterdam, 6 oktober 2022  – Vandaag organiseerde de Tweede Kamercommissie Binnenlandse Zaken een rondetafelgesprek met verschillende stakeholders over de implementatie van de EU-klokkenluidersrichtlijn. Projectleider Lotte Rooijendijk schoof aan om de visie van Transparency International Nederland op het nieuwe wetsvoorstel te delen met de Tweede Kamerleden. De conclusie van TI-NL is dat het wetsvoorstel nog steeds niet voldoet aan de eisen uit de EU-klokkenluidersrichtlijn. Het rondetafelgesprek is hier terug te zien.

Deze rondetafel was een vervolg op het rondetafelgesprek over de EU-klokkenluidersrichtlijn van 30 september 2021 en het commissiedebat over de Wijziging van de Wet Huis voor klokkenluiders op 21 april 2022. Op 29 juni presenteerde Minister Bruins Slot van Binnenlandse zaken de tweede nota van wijziging ter implementatie van de EU-klokkenluidersrichtlijn naar aanleiding van felle kritiek van de Commissie Binnenlandse Zaken en de Initiatiefnota van Pieter Omtzigt. Naar aanleiding van deze tweede nota van wijziging liet de Commissie Binnenlandse Zaken een juridische wetenschappelijke toets uitvoeren om te onderzoeken of het nieuwe wetsvoorstel wel aan de eisen uit EU-klokkenluidersrichtlijn zou voldoen, en in hoeverre het de bestaande problemen met het beschermen van klokkenluiders in de praktijk zou oplossen.

Uitslag wetenschappelijke toets

De wetenschappelijke toets werd uitgevoerd door Hoogleraar internationaal arbeidsrecht aan de VU, Karla Boonstra, en Hoogleraar rechtssociologie aan de RUG, Mark Hertogh. Zij constateren dat bij het opstellen van de nieuwe wet er vooral met een technisch juridische blik is gekeken naar de richtlijn, en dat de nieuwe wet daarom alleen in overeenstemming is met de letter, maar niet met de geest, van de EU-richtlijn. De conclusie van de wetenschappelijke toets was dan ook dat: “deze wet waarschijnlijk niet leidt tot een doeltreffende bescherming van klokkenluiders en tot de oplossing van maatschappelijke misstanden”, aldus de Heer Hertogh. In het eerste rondetafelgesprek op september 2021 had directeur van TI-NL, Lousewies van der Laan, al eerder gewaarschuwd voor de mogelijke tekortkoming van een dergelijke “technische omzetting”.

Na de presentatie van de wetenschappelijke toets kregen in het tweede blok de woordvoerders van de verschillende aanwezige stakeholders de kans om hun eigen adviezen over het nieuwe wetsvoorstel met de commissie te delen. Naast Lotte Rooijendijk namens TI-NL, kwamen ook Wilbert Tomesen, voorzitter van het Huis voor Klokkenluiders, en Rik van Steenbergen namens de FNV aan het woord om hun standpunten duidelijk te maken en vragen te beantwoorden van de commissieleden.

Inbreng TI-NL bij rondetafelgesprek

Wij beschouwen de bescherming van klokkenluiders als een cruciaal element in de wereldwijde strijd tegen corruptie. Corruptie sloopt het onderlinge vertrouwen in de samenleving, verzwakt de democratie en hindert economische ontwikkeling. Om corruptie te bestrijden zijn openheid en transparantie nodig, en klokkenluiders spelen daar een cruciale rol in.

Voor de samenleving kunnen ze dan een helende rol vervullen, voor henzelf is dat allerminst het geval. Het melden van misstanden heeft dramatische gevolgen voor klokkenluiders waarbij zo’n 80 procent met zeer negatieve effecten voor werk en inkomen en bijna de helft met bijzonder slechte effecten voor het gezinsleven te maken heeft.

Ik zal er geen doekjes om winden: dit wetsvoorstel lost die problemen niet op en wij zijn teleurgesteld in het voorstel zoals dat nu voor ons ligt. Ja, er staan een aantal zaken in die een verbetering zijn ten opzichte van de huidige situatie zoals de omkering van de bewijslast en de uitbreiding van de groep beschermden. Maar toch steekt dit voorstel mager af bij de verwachtingen die wij hadden en voldoet het bovendien niet aan alle eisen uit de Richtlijn.

De Europese richtlijn wil dat álle klokkenluiders worden beschermd, maar Nederland kiest ervoor de bescherming te beperken tot klokkenluiders die “maatschappelijke misstanden” aan de orde stellen. Deze inperking is onnodig, vaag en niet onderbouwd en brengt volgens ons twee belangrijke problemen met zich mee.

Ten eerste is het bestrijden van corruptie altijd in het maatschappelijk belang, al is het maar omdat het onze high-trust society ondermijnt. Ons vertrouwen in elkaar is wellicht ons belangrijkste bezit. Het is dus moeilijk voor te stellen dat er vormen van corruptie zijn waarbij er géén maatschappelijk belang in het geding is. Toch worden corruptie en seksuele intimidatie op de website van de rijksoverheid beschouwd als een integriteitsschending en dus niet als een misstand. Het signaal dat de overheid en de wet hier afgeeft is ons een doorn in het oog.

De onvoldoende uitgewerkte definitie van ‘maatschappelijk belang’ creëert bovendien onduidelijkheid, precies op een punt waar klokkenluiders nu al vaak verstrikt raken. Steevast wordt als eerste een poging gedaan hun zaak af te doen als een ‘intern arbeidsconflict’. Als u, de wetgever, al niet helder kunt definiëren of een klokkenluider een maatschappelijk belang dient, hoe moet een gewone werknemer dat dan inschatten? Bovendien bestaat er een reëel risico op rechtsongelijkheid: een melding over een fabrieksdirecteur die zijn collega/minnares bevoordeelt zou immers geen maatschappelijk belang raken, terwijl dat voor een lid van de rechterlijke macht of politie wél zo zou zijn.

Tenslotte draagt het handhaven van de vereiste van het “maatschappelijk belang” niet bij aan het creëren van een veilige meldcultuur. Bij het overgrote deel van de meldingen is zeker in eerste instantie het maatschappelijk belang niet direct duidelijk. Dat betekent dat melders in deze gevallen niet beschermd zijn en mogelijk af zullen zien van de melding.

Het wetsvoorstel voldoet op tenminste twee punten niet aan de eisen van de Richtlijn

Transparency had gehoopt dat Nederland zou proberen best-in-class te zijn met de implementatie van deze richtlijn. Maar in plaats van de lat hoger te leggen dan Europa eist, heeft Nederland duidelijk gekozen voor een zo laat en zo minimaal mogelijke implementatie. Volgens Transparency gaat dat zelfs zo ver dat het wetsvoorstel niet eens aan de minimale eisen van Brussel voldoet. Hiermee maakt Nederland zich niet alleen kwetsbaar voor een nieuwe infractieprocedure en mogelijke boetes, maar dreigt ook haar reputatie te schaden.

Het huidige wetsvoorstel voldoet op tenminste twee punten niet aan de Richtlijn:

1. De wet is niet afdwingbaar omdat sanctiebevoegdheid voor autoriteiten ontbreekt

De EU-klokkenluidersrichtlijn bepaalt in art. 23 dat de lidstaten ervoor moeten zorgen dat doeltreffende sancties van toepassing zijn. Deze ontbreken in dit voorstel, waarmee het al direct een tandeloze tijger is. Een werkgever die een klokkenluider het leven opzettelijk moeilijk maakt, kan niet worden vervolgd, terwijl die werknemer wél kan worden vervolgd voor het schenden van de geheimhoudingsplicht. TI-NL onderstreept het belang van afschrikwekkende sancties aan degenen die klokkenluiders benadelen of in strijd met de wet geen of een onvolledige meldprocedure hebben ingesteld. Als er geen afschrikwekkende sancties zijn, heeft de wet immers geen zin.

2. Geen juridische, psychologische en financiële ondersteuning geregeld voor alle klokkenluiders

Ten tweede bevat het wetsvoorstel geen adequate financiële ondersteuning voor klokkenluiders, noch toegang tot rechtshulp of psychosociale hulp terwijl art. 20 van de EU-richtlijn dat wél voorschrijft. De pilots die worden voorgesteld zijn veel te beperkt, onvoldoende gefinancierd en sluiten opnieuw zonder enige onderbouwing klokkenluiders in het bedrijfsleven categorisch uit. Een klokkenluider is voor zijn of haar inkomen doorgaans afhankelijk van de organisatie waarover hij zij aan de bel trekt en gaat vaak ten onder aan langslepende juridische procedures. Zorg in het wetsvoorstel dus voor een adequate financiële ondersteuning van en toegang tot onafhankelijke en deskundige rechtshulp en psychosociale hulp voor alle klokkenluiders uit de publieke én private sector.

Wie opstaat tegen misstanden zoals corruptie verdient bescherming en zekerheid, en deze wet biedt dat onvoldoende.

*Inmiddels is er n.a.v. de kritiek vanuit de stakeholders en de Tweede Kamer een derde nota van wijziging gepubliceerd. TI-NL zal hier wederom op reageren en deze reactie spoedig publiceren.