Amsterdam, 24 oktober 2023 – Transparency International Nederland (Transparency) lanceert vandaag een update van haar platform Integrity Watch. De nevenfuncties, giften en reizen van de meest recente lichting Eerste Kamerleden zijn vanaf nu zichtbaar op het platform. Ook zijn alle donaties aan politieke partijen tot september 2023 geüpdatet. Integrity Watch is ontworpen voor journalisten, burgers en maatschappelijke organisaties om volksvertegenwoordigers te kunnen controleren. Uit een analyse van de gegevens is gebleken dat twee Senatoren niet al hun nevenfuncties hebben opgegeven in het register van de Eerste Kamer.

Integrity Watch is een online platform met tools die schenkingen, reizen en nevenfuncties van Senatoren en Tweede Kamerleden inzichtelijk en benaderbaar maken. Ook geeft het platform de donaties aan politieke partijen weer en publiceert Transparency er de agenda’s van bewindspersonen. Op die manier beoogt Transparency oneigenlijke beïnvloeding en belangenverstrengeling in de politiek zichtbaar te maken en te voorkomen.

Onvolledige registraties: wat kan er beter?

Met de lancering van Integrity Watch analyseert Transparency de staat van het register voor nevenfuncties van Eerste Kamerleden. Uit een analyse van het register op de website van de Eerste Kamer voorafgaand aan de lancering is gebleken dat de gegevens niet altijd consequent en volledig ingevuld waren. Een opvallend feit was dat in totaal 11 Kamerleden geen nevenfunctie opgegeven hadden. Vandaar dat Transparency op basis van openbare bronnen heeft onderzocht of dit klopt en hen gevraagd naar een reactie.

Het is opvallend dat Senatoren geen nevenfuncties opgeven. Op grond van de Wet vergoedingen leden eerste kamer én de gedragscode van de Eerste Kamer zijn Senatoren namelijk gebonden aan het opgeven van hun nevenfuncties, reizen en giften. De Eerste Kamer houdt hier vervolgens zelf toezicht op, dat wordt ook wel zelfregulering genoemd. Blijkens de analyse van Transparency laat die zelfregulering echter soms nog wel te wensen over. Wat vooral is opgevallen uit de analyse is dat er bij twee Senatoren actieve nevenfuncties ontbraken.

Het is echter positief dat terwijl Transparency met haar analyse bezig was er een update uitgevoerd is die verschillende onvolkomenheden heeft verholpen. Een voorbeeld was het feit dat Senatoren die al langer in het systeem stonden hun gegevens anders ingevuld dan recenter ingezworen Eerste Kamerleden. Een probleem dat inmiddels lijkt te zijn opgelost. Ook zijn er verschillende Kamerleden die tijdens de analyse van Transparency nog geen nevenfuncties hadden opgegeven maar bij wie na de update door de Eerste Kamer wel nevenfuncties te vinden waren. Toch ziet Transparency dat het toezicht en handhaving beter kan.

De Tweede Kamer heeft sinds 2022 onafhankelijk College van Onderzoek Integriteit dat toezicht houdt op nevenfuncties, giften en reizen van Tweede Kamerleden. Het college onderzoekt mogelijke overtredingen van de regels en kan ook sancties aanbevelen wanneer is vastgesteld dat de regels zijn overtreden. Iedereen, burger of Kamerlid, kan een melding indienen bij het College van Onderzoek Integriteit. Zo werd in 2022, na aanleiding van vele meldingen, Thierry Baudet (FVD) onderzocht en uiteindelijk door de Tweede Kamer gesanctioneerd voor zijn onvermelde neveninkomsten. Hoewel Transparency graag had gezien dat het College van Onderzoek Integriteit zelfstandig sancties kan instellen, laat het systeem zien dat effectieve regels gepaard met toezicht en handhaving de controle op Kamerleden verbetert. Transparency spoort de Eerste Kamer aan om werk te maken van een onafhankelijke toezichthouder met een effectieve en onafhankelijke handhavingsmechanismen.

Wat er ontbrak in de registraties

Transparency vond twee Senatoren bij wie een registratie ontbrak. Zo vermeld de heer Panman (BBB) op zijn LinkedIn een functie als Interim-Manager ‘specialized in leading complex organizational transitions and implementations‘. Deze functie stond echter niet geregistreerd onder zijn nevenactiviteiten. Daarnaast is de heer Van Gasteren (BBB) zelfstandig eigenaar bij het bedrijf ‘Forteventura’. Ook deze functie stond niet geregistreerd als nevenactiviteit. Transparency heeft beide Senatoren per mail gewezen op deze onvolkomenheden. Zij gaven desgevraagd aan dat het om een vergissing ging. De heer Panman heeft na het contact met Transparency zijn functie toegevoegd als functie naast het Kamerlidmaatschap. Zo is deze nu ook terug te vinden in de update van Integrity Watch. Verder heeft de heer Van Gasteren toegezegd de onvolkomenheid eind oktober te corrigeren, bij terugkomst van zijn vakantie.

Bij Senator Eddy Hartog (Volt) lijkt er iets anders fout te zijn gegaan. Zijn actieve nevenfuncties zijn, in samenspraak met de griffie van de Eerste Kamer, onder het kopje ‘loopbaan’ geregistreerd. Dat is opvallend omdat actieve nevenfuncties in het algemeen onder ‘functie naast het Kamerlidmaatschap’ worden geregistreerd. Wanneer een functie onder ‘loopbaan’ staat wekt dit de indruk de functie inactief is, zo als het geval bij veel andere Kamerleden. Transparency heeft de heer Hartog hierop gewezen en de Senator om een reactie gevraagd. In zijn reactie gaf hij aan het in overleg met de griffie te zullen wijzigen, dit is tot op heden nog niet gebeurt.

Verder ontdekte Transparency tijdens de analyse dat meerdere Senatoren helemaal geen nevenfuncties opgegeven hadden in het register. Het betreft leden van de partijen: BBB, OPNL, PVV, Volt, VVD en PvdA/GroenLinks. Dit is opvallend omdat het Eerste Kamerlidmaatschap een deeltijdfunctie betreft, waardoor het Kamerlidmaatschap meestal niet de enige functie van een Senator is. Na een rondvraag blijkt dat de bereikte pensioenleeftijd, zoals de heer van der Goot van OPNL stelt, een mogelijke verklaring is voor het ontbreken van nevenfuncties in het register.

Senatoren zelf verantwoordelijk

Na de rondgang van Transparency bij de Eerste Kamerleden met een incompleet profiel zijn enkele vragen ontstaan over hoe het registreren van gegevens in zijn werk gaat. Iedere Senator openbaart zijn nevenfuncties door een terinzagelegging van een opgaaf van functies bij de griffie. Dat staat in de gedragscode integriteit Eerste Kamer. Desgevraagd laat de griffie weten dat Kamerleden in de eerste plaats zélf verantwoordelijk zijn voor het invoeren van hun gegevens. Verder wijst de griffie nieuwe Senatoren bij het aantreden op de verplichting om nevenfuncties te registreren en ondersteunt bij de registratie. Daarbij reiken ze zowel de richtlijnen als verschillende voorbeelden van correcte registratie aan. De griffie geeft aan met regelmaat te toetsen of de regels worden nageleefd. Na de zomer heeft de griffie verschillende nieuwe Kamerleden die nog geen nevenfuncties geregistreerd hadden hierop gewezen. Daarop heeft de Kamervoorzitter ook de fractievoorzitters van de betreffende Senatoren aangesproken op dit punt.

Transparency is positief over de assertieve rol die de griffie van de Eerste Kamer speelt in het naleven van de regels, maar ziet nog wel enkele verbeterpunten. Een concreet verbeterpunt is om in navolging van de Tweede Kamer de registraties van Senatoren te publiceren door middel van een Application Programming Interface (API). Dit is de hoogste standaard op het gebied van open data en past goed bij de landelijke initiatieven en ambities op het gebied van open en transparante overheid. De Eerste Kamer kan hier niet achterblijven. Het maakt informatie gemakkelijker inzichtelijk, kan de registratie versimpelen en stelt journalisten en maatschappelijk middenveld in staat om haar controlerende rol beter uit te voeren.

Nevenfuncties, een neerwaartse trend?

Aan het einde van de vorige Kamerperiode telde Integrity Watch in totaal 401 nevenfuncties van Senatoren. Onderzoek uit 2018 van Follow the Money toonde aan dat 50 senatoren een functie hadden in een sector waarvan zij in de Eerste Kamer ook woordvoerder zijn. Dat wekt de schijn van belangenverstrengeling. In de huidige Kamerperiode staan met 299 nevenfuncties echter een stuk minder geregistreerd. Het zou een indicatie kunnen zijn van een neerwaartse trend in de nevenfuncties die Kamerleden aannemen.

Ook in het aantal nevenfuncties van Senatoren met meer dan vijf nevenfuncties is afgenomen t.o.v. de vorige Kamerperiode. In de periode 2017-2021 hadden 36 Senatoren vijf of meer nevenfuncties, nu zijn dat er nu nog 27. Het is lastig om precies vast te stellen waarom dit het geval is. Een mogelijke verklaring is dat er in de huidige Kamerperiode meer Senatoren boven de pensioenleeftijd zijn toegetreden. Deze groep heeft veelal geen functies naast het Eerste Kamerlidmaatschap, en is ongeveer proportioneel toegenomen t.o.v. het dalende aantal nevenfuncties. Ook de toetreding van nieuwe partijen tot de Eerste Kamer kan een effect hebben gehad. De grootste fractie van nieuwkomer BBB scoort, relatief aan het aantal zetels (16), namelijk laag op het aantal Senatoren met vijf of meer nevenfuncties (4).

Verder is te zien dat van de in totaal 279 nevenfuncties, 138 bezoldigd zijn. Dat komt neer op ongeveer de helft van alle nevenfuncties. Ten opzichte van de vorige Kamerperiode laat dit een lichte daling zien; destijds waren 173 nevenfuncties bezoldigd. De fractie GroenLinks-PvdA heeft daarbij het hoogste aantal Senatoren (12) met één of meer bezoldigde nevenfunctie(s). Ook in absolute aantallen heeft deze fractie met 29 bezoldigde nevenfuncties het grootste aandeel, dat komt neer op één functie meer dan de BBB. De verklaring hiervoor kan uiteraard deels gevonden worden in de omvang van de fractie van GroenLinks-PvdA, al is deze met 14 zetels wel nog steeds twee zetels kleiner dan de fractie van de BBB.

Partijfinanciering: wie betaalt, bepaalt?

Op het platform zijn ook nieuwe inzichten op het gebied van partijfinanciering te vinden. Voor het eerst is het mogelijk om partijdonaties van partijen te vergelijken over de jaren. Door simpelweg te klikken op twee of meer partijen krijg je een grafische weergave van de verschillen in partijdonaties.

Wat direct opvalt is dat politieke partijen veel geld ontvangen in aanloop naar verkiezingen. In 2021 ontvingen partijen flinke donaties richting de Tweede Kamerverkiezingen, iets dat Tranpsarency destijds al duidde als een trendbreuk. Ook in 2023 zijn aanzienlijke donaties zichtbaar, hoewel het nog niet hetzelfde niveau heeft bereikt als in 2021. Dit komt mede omdat het jaar 2023 nog niet voorbij is en de donatielijst daarbij in het lopende jaar nog niet compleet is.

Een andere achterliggende oorzaak is dat het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) alleen de donaties boven de €10.000 publiceert in het lopende jaar. Dat gebeurt in navolging van de in 2022 aangenomen Wet Financiering Politieke Partijen (Wfpp). De volledige rapportage en volledige accountantscontrole van de partijinkomsten vindt pas na de sluiting van het boekjaar plaats. De huidige regelgeving een vooruitgang op de situatie onder eerdere regelgeving; voorheen werden donaties slecht tweemaal per jaar gepubliceerd door het ministerie BZK.

Het openbaren van partijdonaties is een belangrijke middel tegen oneigenlijke beïnvloeding. Donateurs zouden met onderhandse donaties gunsten kunnen verkrijgen bij politieke partijen in de vorm van, bijvoorbeeld, gegunde contracten. De Wfpp is daarin een een wenselijke vooruitgang geweest. Toch kan de informatievoorziening nog beter. In de consultatie voor de nieuwe Wet op de politieke partijen (die de Wfpp zal vervangen) deed Transparency vijf aanbevelingen voor volgende stappen om de weerbaarheid van politieke partijen te vergroten. Bijvoorbeeld door het maatschappelijk middenveld op tijd te betrekken bij de uitvoering van de wetgeving en gegevens, zoals donaties, openbaar te maken door middel van een API (automatic processing interface).

Wat jij kan met Integrity Watch

In dit artikel zijn enkele analyses en observaties gemaakt die door middel van Integrity Watch mogelijk zijn. Door de data niet alleen te verzamelen, maar met tools ook interactief beschikbaar te maken, stelt het platform iedereen in staat om deze analyses zelf te maken. Transparency hoopt door de voorbeelden in dit artikel dan ook te laten zien wat er mogelijk is met het platform. Daarbij nodigt Transparency iedereen uit een kijkje te nemen op Integrity Watch, en zelf aan de slag te gaan met het platform. Op die manier kan het fungeren als middel voor journalisten, burgers en maatschappelijke organisaties om volksvertegenwoordigers te controleren.

Wil jij TI-NL ondersteunen in haar strijd voor klokkenluidersbescherming, politieke integriteit en een samenleving vrij van corruptie? Word dan lid, of steun ons via een donatie: