Amsterdam, 25 januari 2024 – Jaarlijks brengt de Europese Commissie verslag uit van de staat van de rechtsstaat in de EU-lidstaten in het zogeheten Rule of Law Report. Transparency International Nederland levert input op dit verslag als onderdeel van de gerichte stakeholder consultatie. Dit doet Transparency samen met het Nederlands Helsinki Comité, Free Press Unlimited en het Nederlands Juristen Comité voor de Mensenrechten. Op de aanbevelingen die de Commissie vorig jaar deed in het anticorruptiekader ziet Transparency dit jaar niet de gewenste vooruitgang.

In 2020 publiceerde de Europese Commissie haar eerste EU-brede verslag over de staat van de rechtsstaat. Sindsdien wordt dit verslag jaarlijks gereproduceerd. De Commissie evalueert de rechtsstaat op vier terreinen: de werking en onafhankelijkheid van het justitieel stelsel, corruptiebestrijding, pluriformiteit en vrijheid van de media en kwesties met betrekking tot rechtsstatelijke controles en waarborgen (checks and balances). Hiervoor baseert de Commissie zich op input van de lidstaten én een consultatieronde onder relevante maatschappelijke organisaties. Transparency draagt in samenwerkingsverband voor de vierde keer bij aan het rapporteren van de voor- en achteruitgang van Nederland in het anti-corruptiekader.

Afkoelperiode en lobbyregulering

In het rapport uit 2023 deed de Commissie de aanbeveling om het herzien van de regulering van het vervolg van de loopbaan van bewindspersonen te voltooien, inclusief afkoelperiode en restricties op betaalde vervolgfuncties. Met de Wet gewezen bewindspersonen (Wgb) wordt er een adviescollege ingesteld welke in de twee jaar na het einde van de ambtstermijn een niet-bindend advies geeft over de toelaatbaarheid van een vervolgfunctie voor bewindspersonen. Dit gebeurt alleen wanneer deze een beleidsterrein raakt waar de bewindspersoon actieve bemoeienis mee heeft gehad. Ook moet de Wgb het tweejarige lobbyverbod wettelijk vastleggen. Transparency heeft de Commissie vooral gewezen op het niet-bindende karakter van het advies. In het kader van duidelijkheid en handhaafbaarheid moet deze juist bindend zijn. Los daarvan ligt de wet nog ter consultatie bij de Raad van State, de inhoud is nog niet in de praktijk gebracht.

Ook adviseerde de Commissie Nederland in haar vorige rapport om de striktere transparantie wetgeving rondom lobbyisten voor de regering en parlement in te stellen. Het demissionaire kabinet heeft in dat kader ingezet op de openbare agenda’s van bewindspersonen en de lobbyparagraaf. In de praktijk ziet Transparency echter dat beide er op beide gebieden onvoldoende voortgang is en het lobbyregister ontbreekt. De agenda’s zijn in slechts 12 procent van de gevallen compleet geregistreerd, zo blijkt uit onderzoek van de Open State Foundation. Daarbij is de lobbyparagraaf nog steeds geen wettelijke verplichting, en biedt deze in zijn huidige vorm weinig inzicht in invloed van derden.

Integriteit van het parlement en politieke financiering

Naast bovengenoemde zaken heeft Transparency haar zorgen geuit over het nieuwe schorsingsadvies van het College van onderzoek integriteit. Voor de tweede keer is Baudet schuldig bevonden aan het niet opgeven van nevenfuncties; een verplichting die volgt uit de gedragscode van de Tweede Kamer. Het College adviseerde daarnaast nu ook fractiegenoten Jansen en van Meijeren te schorsen voor hetzelfde vergrijp. Alledrie hebben ze geen medewerking verleend aan het onderzoek en nemen ze afstand van de gedragscode van de Kamer. Deze ondermijning van de integriteitsregels en het gebrek aan transparantie over financiële belangen schaadt de onafhankelijke positie van de FvD’ers, en op die wijze ook die van de Tweede Kamer in zijn geheel.

In het kader van goed nieuws constateert Transparency dat de amendementen op de Wet financiering politieke partijen én de aankomende Wet op de politieke partijen duidelijke stappen zetten naar striktere regulering van politieke financiering. Hierbij is het wel van belang dat informatie over politieke financiering online en publiekelijk beschikbaar gemaakt wordt in een gebruiksvriendelijk format. Zo kunnen de nieuwe onafhankelijke toezichthouder én het maatschappelijk middenveld hun controlerende rol effectief vervullen. Naleving en controle zijn volgens Transparency namelijk minstens zo belangrijk als strengere regels.

Klokkenluiderbescherming en het UBO-register

Een ander essentieel onderdeel van corruptiebestrijding is klokkenluidersbescherming. In februari 2023 is de Wet bescherming klokkenluiders in werking getreden, welke een aantal belangrijke verbeteringen ten opzichte van de Wet Huis voor klokkenluiders bevat. Zo is de bewijslast in deze wet naar de werkgever verplaatst en bevat hij bescherming voor een grotere groep mogelijke klokkenluiders. Daarnaast is extern melden nu direct mogelijk, het benadelingsverbod uitgebreid en zijn de richtlijnen voor het interne meldsysteem aangescherpt. Deze vooruitgang betekent helaas nog niet dat Nederland zijn zaken goed op orde heeft. De huidige wetgeving voldoet namelijk nog niet aan de richtlijn voor klokkenluidersbescherming van de EU. Om daaraan te voldoen zal Nederland meer werk moeten maken van legale en psychosociale ondersteuning, het vergoeden van geleden schade en het sanctioneren van werkgevers die de regels niet naleven.

Een ander punt van zorg voor Transparency is het gesloten UBO-register als gevolg van de uitspraak door het Europese Hof van Justitie. Na een tijdelijke beperking van de toegang wil het kabinet het register nu definitief sluiten voor het maatschappelijke middenveld. Waar toegang met een aantoonbaar legitiem belang mogelijk moet zijn onder de uitspraak van het Hof, houdt het kabinet die boot af. Daarmee plaatst Nederland zich in een rijtje met Malta, Cyprus en Griekenland. Dit terwijl het register voor het maatschappelijk middenveld van groot belang is in de strijd tegen corruptie. Transparency roept het kabinet dan ook op om toegang op basis van het legitieme belang te definiëren, en zo het maatschappelijk middenveld een belangrijk instrument terug te geven.

Waar onze partners aandacht aan besteedden

Waar Transparency zich richt op corruptiebestrijding, nemen het Nederlands Helsinki Comité, Free Press Unlimited en het Nederlands Juristen Comité voor de Mensenrechten de andere rechtsstaatdimensies voor hun rekening in de consultatie. In het kader van pluriformiteit en vrijheid van de media zijn er verbeteringen doorgevoerd in het versterken van persveiligheid. Echter is er ook een steeds hogere concentratie van buitenlands media-eigendom, worden journalisten afgeluisterd door het OM en functioneert de Wet open overheid slecht. Op het gebied van het justitiële stelsel doet Nederland het goed in zowel de onafhankelijkheid als de kwaliteit. Rechterlijke uitspraken in, bijvoorbeeld, de Urgenda-zaak voeden echter het beeld dat de rechter op de stoel van de wetgever gaat zitten. Daarbij is de toenemende dreiging richting rechters, advocaten en (kroon)getuigen een zorgelijke ontwikkeling. Tot slot blijven Transparency en haar samenwerkingspartners het kabinet oproepen de ruimte voor het maatschappelijk middenveld niet onnodig in te perken.

Bekijk hier de volledige inbreng van Transparency en haar samenwerkingspartners.

Wil jij TI-NL ondersteunen in haar strijd voor klokkenluidersbescherming, politieke integriteit en een samenleving vrij van corruptie? Word dan lid, of steun ons via een donatie: