Amsterdam, 19 februari 2024 – Afgelopen september werd Robert Fico voor de vierde keer verkozen tot premier van Slowakije. De eerste maanden van zijn nieuwe termijn verlopen op zijn zachtst gezegd turbulent. Slowaken gaan al sinds december 2023 de straat op om te protesteren tegen een reeks overheidsplannen, waarvan zij stellen dat dit een uitholling van de rechtsstaat betekent. Zo heeft de nieuwe regering van Fico het bureau van de speciale aanklager onlangs afgeschaft. Dat bureau houdt zich onder andere bezig met zware criminaliteit en corruptie. Daarnaast beoogt de regering de straffen voor corruptie te verlagen en staat ook klokkenluidersbescherming ernstig onder druk.

De plannen die zijn goedgekeurd door de coalitieregering van Fico worden door protesterende Slowaken en zowel binnenlandse als buitenlandse critici als problematisch gezien. Ten eerste vanwege de afschaffing van het bureau van de speciale aanklager. Deze behandelt zaken met betrekking tot corruptie en georganiseerde misdaad maar ook het misbruik van bijvoorbeeld EU-fondsen. Ten tweede vermindert de wetswijziging de positie van klokkenluiders in het Oost-Europese land aanzienlijk. Als reactie hierop stuurde Whistleblowing International Network (WIN) een brief naar de voorzitter van het Slowaakse parlement.

Afschaffing bureau van de speciale aanklager

Onderzoeken van het bureau van de speciale aanklager hebben in het verleden geleid tot talrijke vervolgingen in geruchtmakende corruptiezaken. Meerdere van deze zaken hielden verband met Fico’s links-populistische Smer-partij. Momenteel lopen er bij de speciale aanklager meer dan duizend corruptieonderzoeken. Door de wetswijziging is de kans groot dat een deel van deze zaken afgeblazen wordt.

Michal Simecka, leider van oppositiepartij “Progressief Slowakije”, stelt dat het enige motief voor de afschaffing van het bureau van de speciale aanklager en verdere wetswijzigingen is dat straffeloosheid wordt gegarandeerd aan mensen die dicht bij Fico’s Smer-partij staan. Dit zou ook de reden zijn voor het verlagen van de straffen voor corruptie. De kersverse premier stelt echter dat het bureau bevooroordeeld is tegen leden of betrokkenen van de Smer-partij. De veranderingen zijn hierom noodzakelijk volgens Fico.

Wetswijziging beschermt corruptie in plaats van klokkenluiders

De wetswijzigingen beperken de bescherming van klokkenluiders. Naar aanleiding hiervan stuurde WIN een brief naar de voorzitter van het parlement in Bratislava met het dringende verzoek om de wetswijzigingen niet goed te keuren. WIN beargumenteerd dat de algemene bescherming van klokkenluiders zal worden verzwakt. Ook benadrukken zij dat de wijzigingen in strijd zijn met EU-richtlijnen. Tom Devine, trustee van WIN en juridisch directeur van het Government Accountability Project, stelt dat de Slowaakse regering de aanval heeft geopend op klokkenluiders, wat volgens hem een onwettige verdediging van corruptie is.

Slowakije lijkt sinds de wetswijziging het enige land ter wereld te worden waar klokkenluiders geen bescherming krijgen, tenzij de regering  het blootleggen van corruptie als noodzakelijk beoordeelt.  Het beoordelen van de noodzaak van deze melding gebeurt volgens WIN op een subjectieve manier en kan in de praktijk gemakkelijk leiden tot intrekking van de bescherming van klokkenluiders. De drempel voor klokkenluiders om een melding van misstanden te maken wordt hierdoor hoger. “De voorgestelde wijzigingen veranderen een wet die klokkenluiders beschermt in een wet die corruptie beschermt” aldus Devine.

De nieuwe voorwaarden voor klokkenluidersbescherming zijn niet in lijn met de EU-richtlijn inzake klokkenluiders. Ook de Stop the Corruption Foundation beaamt dat de voorgestelde amendementen een grote tegenslag zijn in de strijd tegen corruptie. Op het gebied van klokkenluidersbescherming en een sterke rechtsstaat dreigt Slowakije te veranderen van een “Europese tijger” in een “paradijs voor de georganiseerde misdaad”, aldus Zuzana Petková, directeur van de stichting.

Kritiek uit zowel binnen- als buitenland

Door de aangekondigde plannen haalde Fico zich kritiek vanuit de EU op de hals. Brussel is bang dat de plannen van de nieuwe regering leidden tot een uitholling van de rechtstaat. Christian Wigand, woordvoerder van de Europese Commissie met betrekking tot justitie en de rechtsstaat, had de Slowaakse regering in december al gevraagd om voorlopig niet verder te gaan met de geplande wijzigingen en om vooral geen versnelde procedure te volgen. Didier Reynders, Europees commissaris voor justitie, volgde de lijn van zijn collega door te stellen dat “de Europe Commissie niet zal aarzelen om op te treden als dat nodig is”. Kritiek van de EU met betrekking tot de staat van de rechtsstaat kan serieuze gevolgen hebben. Zo bevroor de EU in 2022 €22 miljard van de EU-fondsen bestemt voor Hongarije, onder andere omdat de Hongaarse rechtsstaat niet voldeed aan de EU-normen.

Niet alleen vanuit de EU klinkt kritiek, ook vanuit Slowakije zelf worden de nieuwe plannen veroordeeld. Zo stelt President Zuzana Čaputová dat de plannen om het bureau van de speciale aanklager af te schaffen “zeer betreurenswaardig en een vorm van gevaarlijke politieke inmenging” zijn. Voormalig premier Eduard Heger vloog zelfs naar het hoofdkwartier van de EU om zijn zorgen aan te kaarten bij de Europese Commissie.

Daarnaast gingen tienduizenden Slowaken de straat op om te protesteren tegen de aangekondigde hervormingen. Tegenstanders van de premier beschuldigen hem ervan dat hij Slowakije tijdens eerdere termijnen heeft veranderd in een “maffiastaat”. Zij zijn bang dat de nieuwe wetswijzigingen een terugkeer naar dit tijdperk inluidden.

Laatste redmiddel

In Slowakije heeft de President, in dit geval Čaputová, de macht om een veto uit te spreken over de wetswijziging. Hoewel zij bereid is dit te doen, kan haar veto weer terzijde worden geschoven door middel van een parlementaire stemming. Fico’s coalitieregering heeft namelijk een parlementaire meerderheid, waardoor een herinvoering het waarschijnlijkst is. Als dit het geval is, kan Čaputová vervolgens in “grondwettelijk beroep” gaan. Hierbij komt de wet voor het constitutionele hof van Slowakije, waar een rechter bepaald of de wet daadwerkelijk in strijd is met de grondwet. Als het hof het eens is met Čaputová, zal de coalitieregering gedwongen zijn om de wet aan te passen.

Update

Dankzij de inzet van Transparency Slovakia, de Stop Corruption Foundation en WIN, heeft de Slowaakse regering haar controversiële wetsvoorstel om de bescherming van klokkenluiders te wijzigen onlangs ingetrokken. De kritiek vanuit het maatschappelijk middenveld en de Europese Commissie hebben naar alle waarschijnlijkheid ook bijgedragen aan het intrekken van deze wet.

De oproep van de drie organisaties, die ook ondertekend is door TI-NL, heeft dus haar vruchten afgeworpen. Een wetswijziging ten nadele van klokkenluiders is echter niet volledig van de baan, daar het wetsvoorstel de standaard wetgevingsprocedure zal doorlopen, in plaats van gelijk ingediend te worden bij het parlement. Ondanks deze overwinning zullen betrokken organisaties voorlopig dus waakzaam moeten blijven.

Wil jij TI-NL ondersteunen in haar strijd voor klokkenluidersbescherming, politieke integriteit en een samenleving vrij van corruptie? Word dan lid, of steun ons via een donatie: